नाश कराया शिवरायाचा आला शाहिस्ताखान ॥
छाटुन बोटें दूर पळविला; । धन्य शिवाजी भूरमण ! ॥ध्रु०॥
चौक १
केला धुमाकूळ शिवरायानं संकट मोंगल-राज्याला ।
स्वातंत्र्याच्या मुळ्या भेदिती अभेद्य मोंगल-भिंतीला ! ॥
चिरे धडाधड पडूं लागले, बुरुज कोसळे धरणीला ! ।
शिवशक्तीच्या तोफेमधुनी सुटला भीषणसा गोळा ! ॥
शिवतेजाची वीज देतसे झटके औरंगजेबाला ! ।
कांहीं सुचेना, अन्न रुचेना, झोपहि ये ना नयनाला ! ॥
भगवा झेंडा फडफड फडके भूषण वार्याला झाला ।
फडफड करुनी गगनी बोले, ’धन्य शिवाजी अवतरला !’ ॥
दर्याखोर्यांतुन मैदानांतुन पाउल टाकी शिव जेव्हां ।
विजयश्रीचीं फुलें उमलती त्या त्या स्थानीं मग तेव्हां ॥
फिरंग फिरवी शिवबा इकडे, तिकडे मोंगल गडबडला ! ।
टाप घोडिची ऐकुनि तिकडे शाहा कासाविस झाला !! ॥
दर्प असा हा शिवशक्तीचा सहन होइना दिल्लीला ।
रात्र्म्दिन नच झोप कुणाला, काय करावें शिवबाला ! ॥
विचार ठरला, दूत निघाला आला दख्खन देशाला ।
बादशाहाचं पत्र दिलं मग त्यानं शाहिस्ताखानाला ! ॥
"चला, मरा, तुम्हि कांहि करा, पण धराच या शिवचोराला ।
सरा न मागें, घरा न जावें, चराचरा शिवचोर चिरा !" ॥
बादशहाचं पत्र असं हे वाचुन शास्ताखान जरा ।
मनीं चरकला, विषण्ण झाला क्षणिं कोमेजुन ही गेला ! ॥
शुभ्र लोंबत्या दाढीवरचा रंग लगोलग पालटला ! ।
हात मस्तकावरती ठेवुन करि तो घोर विचाराला ॥
"काम असे हें अवघड मोठें शिवा न सोपा धरण्याला ।
पिशाच्च चेटुक अनुकुल त्याला कसें धरुं सैतानाला !!" ॥
स्वारीचा पण निश्चय केला शूर शिपाई जमवीला ।
फौज घेउनी खान चालला शिवरायाला धरण्याला ॥
जातां जातां बेत ठरवला चाकण किल्ला घेण्याला ।
वेढा दिधला मग खानानं सत्वर, चाकण किल्ल्याला ॥
प्रकार पुढचा काय जाहला सांगिन पुढच्या चौकाला ।
धन्य शिवाजी रसिकजनांनो ! ऐका श्रीशिवकीर्तीला ॥१॥
चौक २
नरसाळा फिरंगोजी वर । होता किल्लेदार ।
मोठा बाणेदार । झाला तय्यार संग्रामाला ।
केले घनघोर लढाईला । अस्मानांत धुरळा सारा भरला ! ॥
आटोकाट झगडा त्यानं केला । किल्ला लढविला ।
उपाय पर थकला । खानानं केलं कैद त्याला ।
किल्ला खानाच्या हातीं गेला । नरसाळा धन्य धन्य झाला ! ॥
चाल
शाहिस्ताखान मग त्याला । काय बोलला सांगतों तुम्हांला ।
"र्हा आतां आमच्या चाकरीला । चढवीन मोठया हुद्याला ।
शिवा काय देणार तुला ? । शिवाजीचा नाश करण्याला खान हा आला ॥
शिवाजीचा नाश खास झाला । असं समज आज या वेळा ॥
कोल्ह्यानं सिंहाशीं झगडा कधीं काय केला ? ॥
शिवा चोर बंडखोर झाला । चल माझ्यासंग या वेळा ।
पकडुया बंडखोराला !!" । असं बोलला खान हो त्याला ।
फिरंगोजी लालेलाल झाला ! । फिरंगोजी बोलला खानाला ॥
चाल
"शिवाजीचा बंदा नोकर । नरसाळा अस्सा राहणार ! ॥
शिवाजीच्या पायावर शीर । ठेविन मी, तोच मज प्यार ॥
शिवराय माझा रे मोर । शिवराय चंद्राची कोर ॥
चाल
बडबडसी व्यर्थ या वेळा । जंवा पाहशी खाना !
तूं त्याला । तंवा दरदरेल घाम अंगाला ।
दांतखिळी बसेल तोंडाला । शिवराय सिंह रे झाला ।
लोळविले कैक भूमिला । करुं नको त्याच्या निंदेला ।
जाऊं नको त्याच्या वाटेला । माझ्यासारखे कैक रे वीर त्याच्या पदराला ॥
परतून जा जा माघारा । अन् सांग बादशाहाला ।
कीं शिवाजीला कैद करण्याला । गेलों होतों---आलो माघारा ! ।
जो करील कैद शिवाजीला । असा एवढा सार्या दुनियेंत कोण हि न झाला !!" ॥
चाल
ऐकुनी बोल वीराचे । खान मनीं गारेगार झाला !
पाहून स्वामिभक्तीला । खानाला संतोष झाला ! ।
खानानं सोडलं मग त्याला । अन् त्याचा मोठा गौरव केला ॥
चाल
शिवरायाकडं पाठवलं त्यानं मग त्याला ॥
चाल
चाकणचा किल्ला घेऊन । चालला जल्दीनं ।
मोठया ऐटीनं । पुण्यामंदि थेट खान आला ।
शिवाजीचा वाडा त्यानं घेतला । ऐका प्रकार काय झाला ॥२॥
चौक ३
शिवाजीच्या महालामधिं खान । राहिला येऊन ।
बंदोबस्तानं । जागजागीं ठेवलं शिपायाला ।
हुकुम मनाईचा हत्त्याराला । वेशीवर पहारा रोज बसला ! ॥
खानाच्या परवान्यावीन । फिरकेना कोण ।
पाखरुंहि लहान । एवढा त्यानं बंदोबस्त केला ।
धाक शिवाजीचा वाटे त्याला । रात्रींही झोंप न डोळ्यांला ! ॥
सिंहाच्या गुहेमधिं जसा । ससा कसाबसा ।
शिरावा तसा । शिरला पुण्यामंदि खान ते वेळा ।
मगराच्या दाढेला हात । हात लावला त्यानं निभ्रांत ।
निभ्रांत जाहला भ्रांत । झाला काय वात ।
कळेना मजला ! ॥ शिवराय होता सिंहगडीं ।
घेउन सवंगडी । विचार घडोघडी । घडविती किल्ल्यावरती ते वेळा ॥
शाहिस्ता आला चालून । पुण्यामंदि राहिला येऊन ।
काढावा कसा हुसकून । विचार जोरानं असला हा झाला ॥
पाठवला एक ब्राह्मण । शिवरायाने । पुण्यामंदि त्यानं ।
जाऊन वश केलं एका मराठयाला ॥ एक खोटया लग्नाचा घाट ।
घाट घातला बीनबोभाट । वरातीचा रात्रीला थाट ।
कैला ऐटींत । लोक किति जमला ! ॥
चाल
घाट कात्रजचा जवळ झाला । तीन कोसाच्या अंतराला ।
शक्कल सुचली शिवाजीला । खानाची फौज चकविण्याला ।
पोत बांधवले हो झुडपाला ! । कात्रज घाटांत ते वेळा ।
पोत बैलांच्या हो शिंगाला ! । बांधले खानाला ठकविण्याला ।
झुडपं झालीं साहाय्य शिवाजीला । पशुपक्षी झाले साहाय्य त्याला ।
दुसरा जणु रामचंद्र आला ! । नंदी झाले साहाय्य शंकराला ! ।
गाऊं किती त्याच्या पोवाडयाला ? । इकडं असा त्यानं बेत केला ।
अन् एका बोलावलं मावळ्याला । गवताचा भारा दिला त्याला ।
भार्यामंदि घातलं तलवारीला ! । मावळा पुण्यामंदि घेउन गेला ।
तंवा शिवाजीनं । दहा वीस जण । मावळे घेऊन ।
वेष पालटून । सोडला गड, पुण्यामंदि आला ।
काळोख काळा कुट्ट भरला । वरात आली होती गणपतीला ।
गर्दिमंदि शिवराय हो शिरला । ऐकावं र दादा ॥३॥
चौक ४
लाल महालामधीं येऊन राहिला जरि खान । तरि हालचाल होईना शत्रुपासून ।
खानाला वाटलं शिवराय गेला घाबरुन । बंदोबस्त मोठा पाहून ।
खानाचं मन । होतं प्रसन्न ॥ चहुकडं सामासूम झाली ।
माणसं झोंपली । गाढ झोंप आली । खानाला, नव्हतं त्याला देहभान ।
भररात्रीं खिडकी उघडून । शिवराय आणि चार जण । गेले घुसून ! ॥
खानाचा मुलगा ठार केला । झाला गलबला । खान जागा झाला !
पाहतो तों दिसला काय प्रकार । शिवाजी झाला छातीवर स्वार ।
तय्यार झाला कराया वार ॥ बायकांनीं दुःखी होऊन ।
अति गहिवरुन । हात जोदून । विनवणी केली शिवाजीला ।
"आमच्याकडं बघुन या वेळेला । जीवदान द्यावं-थोर झाला !" ॥
चाल
शिवराय बोलला खानाला । "बायकांनीं आक्रोश केला ।
म्हणुन देतों जीवदान तुला । पण ऐक माझ्या बोलाला ।
इथं राहणं योग्य नाहीं तुला । शिवाजीचा मुलुख हा झाला ।
तो घेईल तुझ्या जीवाला । जीवदान देतों आज तुला ।
जर ऐकशील एका गोष्टीला । माझ्या संगं गोटाबाहेर चला; ।
आलं पाहिजे तुम्हां सर्वाला" । खानसाहेब घाबरुन गेला ! ।
हा कोण आदमी घरिं आला । समजेना कांहीं हें त्याला ।
खानसाहेब चालले शिवाजीच्या संग ते वेळा ! ॥
गोटाच्या बाहेर जंवा गेला । तंवा बोलला राजा खानाला ॥
चाल
"धाक ज्याचा बादशाहीला । शिवाजी तोच हा आला ! ॥
जाऊं नको याच्या वाटेला । वाघनखं लाविलं पोटाला ॥
पण आठवण रहावी रे तुजला’ म्हणून छाटतों तुझ्या बोटाला ! ॥
आजपासून ऐक बोलाला । म्हण ’शास्ताखान । आपणांला" ॥
असं म्हणून बोट छाटून शिवबा पार झाला !! ॥ मग खान गेला माघारा ।
लाज मोठी वाटली त्याला । तय्यार केलं फौजेला ।
अन् पाठविली पाठलागाला ॥ इकडं शिवाजीनें काय बेत केला ।
धोक्याचा करणा फुंकला । कात्रजच्या घाटांतिल पोत पेटले ते वेळा ! ॥
शिवाजी गेला त्या स्थळा । असं वाटलं यवनी फौजेला ।
अन् कात्रजच्या घाटाकडं गेली पाठलागाला ! ! ॥ ततं जाऊन पाहती त्या वेळा ।
अन् परतले सारे माघारा !! ॥ पर इकडं सिंहगडावरी शिवा पार झाला ॥
चाल
गेला खान फार घाबरुन । पुणं सोडून ।
तळ हालवून । भवानी साहाय्य शिवाजीला ।
यश राजाचं वर्णायाला । शाहीर पांडुरंग झाला ॥४॥
वीराग्रणी मुरारबाजी देशपांडे अर्थात् पुरंदरचा वेढा --- पोवाडा
शाहीर पां.द.खाडिलकर
ज्याच्या कबंधानं भूतळी । तीनशें जण बळी ।
घेतले पुरंदरीं । मुरारबाजी धन्य धन्य सरदार ॥
झाला तीन लोकां वीर तो प्यार । शाहीर पांडुरंग गाणार ॥ध्रु०॥
चौक १
शाहिस्तेखानाची केली पार धुळदाण ।
जरी आला होता एक लक्ष फौज घेऊन ।
बोटें तोडुन शाहिस्ता केला फार हैराण ।
हैराण फार होऊन । पुणें सोडून । गेला जल्दीनं ॥
जसा पाला पाचोळा उडवि पवन लीलेनं ।
किंवा ढग मोठमोठाले एका लहरीनं ।
मेंढयांचा कळप उधळावा जसा सिंहानं ।
तशि थोडी युक्ति योजून । दिला हांकलून । शाहिस्ताखान ॥
केल्या स्वार्या अवरंगजेबाच्या मुलखामधून ।
चार दिवस सुरत शहराची लूट मारुन ।
अगणित द्रव्य जवाहीर मोतीं घेऊन ।
भयभीत केला यवन । यवनांची झाली गाळण ।
ध्यानीं मनीं दिसतो सैतान । झोंप ही न छान ! ॥
कोण रात्रीं झोंपेंतून उठती बरळ बरळून ।
पाहती स्वप्न आणि त्यांत शिवा सैतान ! ।
भिंतीला जाऊन थडकती वेगवेगानं ।
आरडती किंचाळून कोण । सैरावैरा धांवती कोण । वस्त्र सोडून ! ॥
’शिवाजी डोंगई उंदीर फार लहान ।
तो करतो काय चिरडून त्याला टाकीन---’ ।
असा होता बादशहाचा वेडा हो भ्रम । शिवाजीनं केली धामधूम ।
धामधूम झाली पाहून । शाहाचं मन । झालं हो खिन्न ॥
उंदीर नव्हे हा, असे रे जहरी बाण । आला ! आला ! जाइल छातित्नं पार घुसून ।
पादशाही करिल हैराण, काळ दारुण ! । दारुण करुनिया रण ।
कणिं करिल यवनकंदन । करिल धुळदाण ॥ चाल ॥
अवरंगजेबाला शत्रु प्रबळ हा झाला ॥ शाहिस्त्याची फजिती ऐकून शाहा लाल झाला ॥
शिवाजीचा कांटा काढण्याचा बेत त्यानं केला ॥ मग बोलला जयसिंगाला ।
"शिवा मोठा पुंड हो झाला । त्यानं मुलूख हैराण केला ॥
हा कांटा मोंगलशाहीला । जर असा वाढूनच दिला ।
तर होईल भारी आम्हांला । मामाचा मोड त्यानं केला ।
प्रतापगडीं खान ठार केला । लुटालूट केली सुरतेला ।
त्यानं केल जेर शिद्दीला ॥ दरारा त्याचा मुलखाला ।
हें विघ्न आमच्या राज्याला । तुम्ही जावं पारिपत्याला ।
दिल्लीरखान तुमच्या मदतीला । कांटा हा काढा या वेळा" ॥
असं बोलला जयसिंगाला । मग शाहा बोलला एकांतीं दिल्लीरखानाला ॥
’तुम्ही जावं जयसिंगराजाच्या संगें मदतीला’ ॥
पण कानमंत्र हा दिला । "नीट ठेवा तुमच्या लक्ष्याला ।
जयसिंग हिंदु हा होईल फितुर शिव्याला ! ॥
हिंदु हिंदु एक होतील होइल घोंटाळा ॥
बारीक सारीक सार्या बातमीला । नीट काढा आतां या वेळा ।
नीट ठेवा त्याच्यावर डोळा । आणि स्वारी फत्ते करुन यावं दिल्लीला" ॥१॥
चौक २
मग फौज ऐंशीं हज्जार । पायदळ, स्वार ।
घेऊन पेंढार । मिर्झा राजा आणि दिल्लीर आला ॥
वेगानंच दख्खन देशाला । हिंदवी राज्य चिरडण्याला ॥
मिर्झा राजा आणि दिल्लीरखान । राहु केतु जाण ।
आले जोडीनं । ग्रासाया सूर्यशिवाजीला । हिंदू हिंदूला काळ झाला ।
निखारा अस्तनींत पडला ! ॥ हत्ती घोडे बैल आणि उंट ।
होते अफाट । तोफा घनदाट । थाट माट तेव्हां फार केला ।
आकाशीं धुरळा दाट भरला । सूर्याला पार लोपवीला ॥
चाल
विजापूरच्या आदिलशहाला । अवरंगजेबानं धाडलं पत्र ते वेळा ॥
कीं "करा मदत आतां या वेळा । शिवाजीनं पुंडावा केला ।
अफझुलखान तुमचा ठार केला । देतो हा पीडा मुलखाला ।
हा शत्रु तुम्हां आम्हाला । दोघं मिळून चिरडूंया त्याला ।
मी फौज मोठा धाडली हो दख्खन देशाला ॥
तुम्ही पाठवा फौज या वेळा । दोघं उचल खाऊं या वेळा ।
आणि करुं ठार हो त्याला । सापाचं पिल्लु हा झाला ॥
वेळींच डोकं ठेचुं या आज या वेळा" ॥ आदिलशहा पत्र वाचून खूष फार झाला ॥
फाजलखान फौज देऊन धाडला मदतीला ॥ आणि गेली पत्र कितिकांला ।
जावळीच्या मोर्याचे मुलगे-बाजी, अंबाजी-गेले मदतीला ॥
शिवप्पा नाईक बेदनुरचा । जहागिरदार बसवपट्टणचा आला मदतीला ॥
माणकोजी धनगरही आला । कोळीराजे गेले मदतीला ।
शिवाजीचा नाश करण्याला । कुर्हाडीचा दांडा गोत्याला काळ हो झाला ॥
कुंपणानं खाल्लं शेताला ! । भावानं मारलं भावाला ! ।
असो असे राजे यवनांच्या गेले मदतीला ॥ जयसिंग दक्षिणेंत आला ।
सासवड गांवीं तळ त्यानं दिला । आणि पुढच्या स्वारीचा विचार त्यानं सुरु केला ! ॥२॥
चाल
"जे वीर पुरुष जाहले । आर्य आपुले ।
सर्व बिघडले । दास ते बनले ।
मनिं मानलालसा धरुनी अंकित झाले ! ॥
चाल
हें असें मला बघवेना, या पुढें ॥
पाहुनी चित्त हें माझें तडतडे ! ॥
निशिदिनीं हृदय हें माझें धडधडे ॥
चाल
क्षणभर मजला चैन देइना क्षात्रधर्म हा भला ।
देह हा या कामीं वहिला ! ॥
चाल
पर राजे आज तुम्ही दया दाखवा मला ॥
हा तुमच्या शब्दाबाहेर नाहीं राहिला ।
जसे वडील माझे तस्सेच तुम्ही हो मला ! ॥
दोन शब्द सांगणं तुम्हांला । हा अधिकार ना मला ! ।
हें धरा पोर पोटाला । आणि क्षमा करा हो मला ।
परचक्र मोठं हें आलं हिंदू राज्याला ॥ हा वृक्ष आम्हीं लावला ।
आतां तुम्ही वाढवा त्याला । मोंगलाचा मुलुख मी देतों परत मोंगलाला ॥
द्या तुमचा सल्ला या वेळां । मी येतों तुमच्या भेटीला" ।
असं पत्र धाडलं शिवानं हो जयसिंगाला ॥३॥
चौक ४
ही बातमी ऐकून मोंगल दिल्लीरखान ।
लाल झाला रागानं म्हणे ’हा जयसिंग कोण ? ।
तह करणार शिवाजी संगें मोठया ऐटीनं ।
हिंदु हिंदु एक होऊन । मला आतां दूर वगळून ।
शाहाशीं झाला बेइमान । आज संपूर्ण ॥
मग मिर्झा राजाला बोलला दिल्लीरखान ।
"तह नका करुं शाहाच्या हुकमावीण ।
कायमचा कांटा काढायची संधि सोडून ।
कां असें मनीं बिचकतां आज हो आतां ।
धीर सोडून" ॥ जयसिंग बोलला "ऐका हो दिल्लीरखान ! ।
उंदीर नसे हा शिवा, सिंह भीषण । कितिकांना खडे चारुन केलं हैराण ।
कितीकांची मान फाडून । कितीकांचीं बोटं तोडून ।
धूळ चारुन गेला वेगानं !" ॥ मग बोलला राजाला मिया दिल्लीरखान ॥
दाढीवरन्म मोठया तोर्यानं हात फिरवून ।
"शिवाजीला झाला सामील तुम्ही आंतून । केला घात फंदफितुरीनं ।
हिंदुला घेरलं हिंदूनं । असं मला सांगतय मन । बोला आपण ! ॥
चाल
वाटेल तें तुम्ही हो करा । बेत तुमचा आवडेना मला ।
मी जातो पुरंदराला । सर करतों पुरंदर किल्ला ।
तुम्ही जावं सिंहगडाला । शिव्याचा धाक नको मला ।
मी धरीन त्याच्या कानाला । अन् फरफटत नेइन दिल्लीला ।
तो कुत्रा करतो काय मला ? । तुम्ही खास फितुर हो झाला ।
म्हणुनि बोलता असल्या बोलाला" । असं म्हणुन चालला दिल्लीर पुरंदराला ॥
डोईची पगडी काढून ठेवली भूमीला । अन् बोलला खान आपणाला ।
’सर करिन पुरंदर किल्ला । तरच घालीन पगडी डोक्याला’ ।
असा त्यानं निश्चय केला ! अन् मग मोठी फौज घेऊन तिकडं चालला ॥४॥
चौक ५
गडामध्यें पुरंदर गड । मोठा अवघड ।
भयंकर चढ । धडधडे ऊर बघुन त्याला ।
दिल्लीरखान खिन्न झाला । निराशा झडपी हृदयाला ! ॥
पर मोठी हिय्या धरुन । फौज घेऊन । चाल्ला जल्दीनं ।
पुरंदर किल्ल्याखालीं आला । देश जाळून फस्त केला ।
किल्ल्याला वेढा त्यानं दिधला ॥
चाल
इकडं शत्रु पन्नास हजार । वर मावळे दोन हजार ! ॥
इकडं वेढा घाली दिल्लीर । वर होता बाजी मुरार ॥
पसरला सेनासागर । मधें पुरंदर कमळ ॥
पुरंदर कमळ सुंदर । वर शोभे देव मुरार ॥
चाल
मुरारबाजी शूर सरदार । योद्धा घनघोर ।
शिवबाचा प्यार । झाला तय्यार झुंजण्याला ।
फिकीर जीवाची नव्हती त्याला । किल्ल्याचा बंदोबस्त केला ॥
धान्याची तरतूज केली । किल्ल्यावर भली ।
शस्त्रं जमविली । तोफ चढविली हो बुरुजाला ।
कडेकोट बंदोबस्त केला । झाला तय्यार झुंजण्याला ॥
चाल
मुरारबाजीनं बेत केला । गनीमाचा लोक फार आला ।
भेडसवावं दिल्लीरखानाला । म्हणून पठाणाचा वेष केला ।
मावळा पांचपन्नास मदतीला । रात्री किल्ल्याच्या खालीं केला ।
शत्रुच्या छावणीमंदि शिरला । रखवालदार ठार केला ।
दारुगोळा सारा लुटून नेला । अन् चट्कन किल्ल्यावरती गेला ! ।
यवन मग उठला पहांटेला । बघतो दारुच्या कोठाराला ।
अन् मारतोय हात कपाळाला । आज काय दारुगोळा नेला ।
उद्यां काय चोरटा हल्ला केला । परवां ठार केला शिपायाला ।
बभ्रा हा रोजच्या रोज झाला ! । एकदां रात्रीच्या समयाला ।
मुरारबाजीनं, पंचवीस जणं, मावळे घेऊन, वेश बदलून हल्ला केला ।
पठाण सार होता झिंगलेला । मुरारसिंहानं हल्ला केला ।
तलवारीनं चिरलं कितीकाला । यवन खडबडून जागा झाला ।
हात मग मारतोय तोंडाला । तोबा ! तोबा ! सैतान हा आला ।
पळतो वाचवायला जीवाला । कितिक दरीमंदि खाली पडला ! । ऐकावं र दादा ॥
चाल
मग झाला रागानं लाल दिल्लीरखान ।
म्हणे ’ठार करिन सैतान तलवारीनं ।
उद्यां शर्थ करुन हा खास गड जिंकीन’ ।
वर्णन पुढच्या चौकांत पुढं सांगीन ॥५॥
चौक ६
निकराचा हल्ला मग केला । सुरुंग लावला ।
गडाच्या बुरुजाला । तोफांचा मारा वरनं झाला ।
सुरुंग लावणारा ठार केला । मुडद्यांचा मोठा ढिगारा पडला !।
धडधडा धुम् धुम् धडधडा । आवाज कडकडा ।
गोळे धडधडा । धडकती येऊन बुरुजाला ।
बुरुज कोसळला धरणीला । आणीबाणीचा काळ आला ! ॥
चाल
शत्रु होता पन्नास हजार । वर मावळे दोन हजार ॥
तरी त्यांनीं केलं बेजार । दिल्लीर झाला दिलगीर ! ॥
परि फौज होती अनिवार । मुरारबाजी काय करणार ? ।
तरी त्यानं केला बहु जोर । कितीकांना केलं हो ठार ! ॥
चाल
ढांसळला बुरुज किल्ल्याचा ! मुरारबाजीचा ।
बुरुज हृदयाचा । त्वेषानं लालेलाल झाला ! ।
मावळे घेऊन हल्ला केला । गातों मी त्याच्या पोवाडयाला ॥
शत्रूंचा हल्ला उधळला । मुरार परतला ।
खान वेडा झाला । बघून मुराराच्या प्रतापाला ।
मग त्यानं दुसरा बेत केला । पुरंदर किल्ला जिंकण्याला ! ॥
चाल
पुरंदरच्या एका बाजूला । एक किल्ला होता दुसरा ।
वज्रगड म्हणती हो त्याला । त्या किल्ल्यावरनं डागाव्या तोफा या वेळा ॥
मग पुरंदर किल्ल्याला । थडकेल जोरानं गोळा ।
असा बेत खानानं केला । अन् तिकडं मोर्चा फिरविला ।
बाबाजी बोवाजी वरती होता त्या वेळा । यशवंतराव त्याचा हो भाऊ धावला मदतीला ॥
दोघांनीं नेट फार केला । धारातीर्थीं देह टाकला ।
खानानं किल्ला सर केला । तोफखाना वरती चढविला ।
काळ मोठा कठिण हा आला । आतां पुरंदर खास गेला ।
असं वाटलं मुरारबाजीला । निकाराचा विचार त्यानं केला ।
मग बोलला आपल्या बायकोला । सांगेल शाहीर आतां पुढच्या चौकाला ॥६॥
चौक ७
मुरारबाजी बोले बायकोला । "आला हा घाला ।
आज किल्ल्याला । शिकस्तीचा यत्न मी केला ! ॥
किल्ल्याचा बुरुज तडकला । ढांसळून गेला ।
शत्रु हा आला । निकराचा काळ ग आला ।
थोडासा उशीर जर झाला । होईल घोंटाळा ।
आज या वेळा । सर करील शत्रु हा किल्ला,
लाज आम्हांला ॥ जर किल्ला हातचा हा गेला ।
डाग कीर्तीला । जन्मभर जडला ।
कसं काळं तोंड दाखवूं मी शिवरायाला ॥
जावं अस्सं याच घटकेला । शत्रु चिरण्याला ।
वाटतंय मजला । धारातीर्थी देह टाकून जावं या वेळा ॥
चाल
पर पाश एक जीवाला । प्रेमाचा तुझ्या ग झाला ! ॥
कसं तोडू प्रेमपाशाला । ही एक चिंता ग मजला ॥
चाल
तव नेत्र सोडिती बाण । जाती भेदून ।
हृदय या वेळा । तव लाल अधर मोहती सखे !
हृदयाला ! ॥ करपाश तुझे बलवान ।
गुंतलों हरिण । तडफडे मीन ।
कर्तव्यकर्म परि असं आलं दारुण ॥
चाल
काळ इतक्या वर्षांचा गेला । सुख नसे तुझ्या वांटयाला ॥
सदानिदा जातों स्वारीला । सोडुनी सखे ! मी तुजला ॥
काय पाप पूर्वजन्मीला । केलस ग ठाव कोणाला ? ॥
म्हणुन पती असा हा आला । सखये ! ग तुझ्या दैवाला" ॥
चाल
बोलला असे हे बोल । प्रेम-कल्लोळ ।
हृदयिं खळखळले ! । भेटाया तिला नेत्रांतुन मग ते आले ! ॥
प्रेमानं मिठी मारुन । झाला एक क्षण ।
स्तब्ध ते वेळा । पण अश्रु टपटपा गालावर गळला ! ॥
चाल
प्रियपत्नी बोले मग त्याला । जरि जीव व्याकुळ झाला ॥
"नका होऊं खिन्न या वेळा । प्रेमाच्या तोडा पाशाला ॥
चाल
तुम्ही शूरवीर रणधीर । पंचानन रणझुंजार ! ॥
किती जन्म नवस मी केले । म्हणुनी मी भार्या झाले ॥
अजि नाथ ! भाग्य मम फुललें । म्हणुनी मी भार्या झालें ॥
अबलेला तुम्ही वरलें । हें शरीर पावन केलें ॥
चाल
कर्तव्यकर्म आचरतां । धर्मार्थ तनू ही पडतां ।
होईल सौख्य मज नाथा ॥ झणी तोडा मम पाशाला ॥
हें राज्य नसे शिवबाचें । हें राज्य देव-धर्माचें ! ॥
माजलें बंड यवनाचें । होतात हाल अबलांचे ! ॥
पर्व हेंच स्वातंत्र्याचें । धन्य, जो रणावर नाचे ॥
चाल
मी वीरपत्नी, तुम्ही वीर । गाजवा रणीं समशेर ।
होउं द्या युद्ध घनघोर । जा पाशा तोडुनी सारा ! ॥
पण क्षण एक गडे ! थांबाबं ! मी पंचारती आणीन ॥
अक्षता भाळिं लावीन । प्रेमानं दृष्ट काढीन ॥
डोळाभर मग पाहीन । मग निरोप मी देईन" ॥
चाल
बोलली अशी ती अबला । डोळ्यांतुन अश्रु गळला ।
गद्गदा कंठ गहिंवरला । ओंवाळुनि मग नाथाला ।
जाहली धन्य ते वेळा ! ॥७॥
चौक ८
जगदंबा मातेचं सत्वर करुनी स्मरण ।
प्रिय पत्नीकडे शेवटली दृष्टि टाकून ।
शेंपाचशें मावळे रणवीर संगें घेऊन ।
ढाल फिरंग करिं घेऊन । चालला वेगानं । शिवाचा बाणा ॥
जसा सिंह चवताळुन दरीमधुन तो यावा ।
एकाच झडपेनं मस्त हत्ती फाडावा ।
तसा दिसला डोळ्याला मुरारिचा देखावा ।
तो प्रसंग कविला कां न च स्फूर्तिद व्हावा ? ॥
का वीर्यवृत्तिचा मूर्तिमंत हा पुतळा ! ।
अभिमन्यु बाळ हा किंवा दुसरा नटला ! ।
कां प्रलयसिंधु हा शिखरावरुनी सुटला ! ।
यवनांचा कराया अंत । जोरानं जात ।
तेज उधळीत । आज या वेळा ! ।
तंवा बसला होता हत्तीवर दिल्लीरखान ।
त्यानं पाहला वरनं येतांना मुरार खवळून ।
थरथरलं ऊर खानाचं त्याला पाहून ! ।
म्हणे, "सिंह आला रे आला । फाडाया मला । जबडा उघडून" ॥
खणखणले भाले तलवार । झुंजती वीर ।
म्हणती ’हर हर महादेव’ वीर गुंग झाला ।
लढाईचा कैप त्यांना चढला । प्रेतांचा ढीगच्या ढीग पडला ।
हाडकारक्तांचा काला झाला ! ॥ केली शर्थ मुरारबाजीनं ।
कितीक कापून । आला जोरानं । खानानं पाहिलं समोर त्याला ।
होता रक्तानं मुरार न्हाला । जणूं काय सूर्य उगवणारा ! ॥
चाल
खान बोलला मुरारबाजीला । "पाहुन रे तुझ्या शौर्याला ।
हा खान खूष फार झाला । घे कौल आज या वेळा ।
अन् ये शरण आज खानाला । शिफारस करीन शाहाला ।
अन् चढवीन मोठया हुद्याला । नाहींतर मरशील व्यर्थ या वेळा" ॥
ऐकून शब्द खानाचे मुरार लाल झाला ॥ मग बोलला वीर खानाला ।
"काय येऊं शरण तुर्काला ? । काय विकूं देह मानाला ।
हा देह दिला धर्माला । हा मुरार बळी पडणार नाहीं मोहाला ॥
एक वेंळ गळेल भूमिला अढळ ध्रुव तारा ॥
पण मुरारबाजी हा सदा अढळ रे झाला ! ॥
देहाचा चूर जरि झाला । तरि फिकीर नाहीं रे मला" ।
असं बोलला वीर खानाला । खान हत्तीवरनं उतरला ।
अन् दोघांचा संग्राम झाला । गर्जती वीर ते वेळा ।
कानठळी बसली कानाला ! । दैवाचा घाला पण आला ! ।
मुराराच्या हातावर वार जोराचा झाला । ढाल पडली खालीं भूमिला ।
मग शेला बांधला हाताला । आणि वीर गर्जूं लागला ।
खानावर वार त्यानं केला । पण तो वार निसटून गेला ।
इतक्यांत खानानं सोडलं एका तीराला ! ॥ तीर लागला मुरारबाजीला ।
तीरानं तोडलं डोक्याला । शिरकमळ पडलं धरणीला ! ॥
तरी धडानं कहर तो केला । धूळ चारली तीनशें यवनाला ।
मग कोसळलं धड धरणीला ॥ जीवानं सोडलं देहाला ।
’स्वातंत्र्यदेविच्या गळ्यांमधुन मणि गळला !" ॥
धर्मार्थ देह खर्चून धन्य तो झाला !! ॥८॥
चौक ९
देहाचे तुकडे जमविले । किल्ल्यावर नेले ।
मावळा मग बोले । मुरारबाजीच्या बायकोला ।
"बाईसाहेब ! मोठा घात झाला । जिवाचा मोहरा ठार झाला ! ॥
प्राण आमुचा सोडुन गेला ॥ झाला घोटाळा ऐन वेळेला ।
खान घेईल आतां किल्ल्याला ॥ काय आम्ही करावं बोला ।
अशा निकराच्या समयाला ? ॥ नाथाचं प्रेत पाहून ।
साध्वीचं मन । भरलं दुःखानं । एक क्षण आली घेरी तिजला ।
डोळ्यांतुन अश्रु फार गळला । अंगाला कंप सारा सुटला ! ॥
चाल
पण दुःख सारं आवरुन । त्वेषानं लाल होऊन ॥
बोलली साध्वी जोरानं । पळतांना मावळा पाहून ॥
"कुठं जातां धीर सोडून । मी आलें खड्ग घेऊन ।
द्या दुष्ट शत्रु हांकलून । जा ! मरा ! झुंज झुंजून" ॥
चाल
असं बोलली साध्वी मावळ्यांला । नवर्याच्या प्रेतावर शेला ।
टाकून गेली युद्धाला । मावळ्यांना चेव तंवा आला ।
अन् करती घोर युद्धाला । खानानं पाहिलं वर तिला ।
अन् तोंडात घातलं बोटाला । मग बोलला आपला आपणाला ।
"सैतानखाना हा झाला । आतां औरत आली लढण्याला ! ।
सोडावं आतां नादाला । काढावं आतां वेढयाला ।
सर करणं असल्या किल्ल्याला । फार बिकट काम हें मला" ।
असं म्हणून वेढा काढून खान चालला ॥ मग साध्वी आली माघारा ।
पालखींत घातलं प्रेताला । अन् पालखी घेऊन चालली रायगडाला ॥
शिवराज आले सामोरा । गडावर नेलं पालखीला ।
शिवराज व्याकुळ झाला ! । खालीं काढलं त्यानं प्रेताला ।
अन् ढळढळां रडूं लागला ! । जिजाबाई बोलली साध्वीला ।
"बाई ! उपमा नाहीं ग तुला । देशाला प्राणपति दिलास् ।
अन् राखलस् ग तूं ही किल्ल्याला ॥
चाल
त्वत्समान शंभर अबला । जर मिळतिल या देशाला ॥
जाईल दुःख विलयाला । चमकेल सुखाचा तारा ॥
चाल
तव पती जाहला धन्य ! । या समान कोणी न अन्य ।
चिरकाल जोडलं पुण्य । हा वंद्य तीनि लोकांला" ॥९॥
