महाठक ठका भेटला । अजब युक्तीला ।

योजून पार झाला । शेराला सव्वाशेर शिवराय ।

दिल्लिपति सदा करित हाय ! हाय ! ! ।

पोवाडा पांडुरंग कवि गाय ॥ध्रु०॥

चौक १

जंवा पुरंदरचा तह झाला । शाहा खुष झाला ।

जयसिंगाला । शिवाजीनं मदत केली हो फार ।

आदिलशाही त्यानं केली बेजार । शौर्याची शर्थ केली अनिवार ॥

शाहानं लिहिलं शिवाजीला, । "तुमच्या शौर्याला । तुमच्या कीर्तीला ।

तोड नसे, फिदा झालों मी फार ! । यावं भेटिला, करिन दरबार ।

करिन बहुमान तुमचा मी फार ! ॥ मनिं शंका मुळीं नच धरा ।

माझ्या या घरा । विचार ठाम करा । येण्याचा, तोष होईल चित्तास ।

एकमेकांचा जडेल विश्वास । एकदां आम्हांकडं यावं तुम्ही खास" ॥

विश्वासु मित्र जमविले । किल्ल्यावर भले । राजा मग बोले ।

"गडयांनों ! शहा बोलवी आम्हांस । सल्ला काय तुमचा असल्या समयास ।

धरावा कसा त्याचा विश्वार ? ॥ तरी जावं वाटतंय् मला । भेट देण्याला ।

हिंदुराज्याला । चार शाह्या झोंबती आजच्या समयास ।

कांहीं काळ वश करणं एकास । खास जरुरीचं वाटतं आम्हांस" ॥

सर्वांनीं विचार जरा केला । अभिप्राय दिला । अनुकूल त्याला ।

राजा मग बोलला फिरुन सर्वांस । "शाहाचा मुळीं नसे विश्वास ।

केव्हां दगा होईल कळे ना कोणास " ! ॥

चाल

म्हणुन मोरोपंत पेशवे पंडित; । अण्णाजी दत्तो सुरणीस; ।

निळो सोनदेव मदतीस । तीघांच्या हातीं सोंपविली सत्ता ते वेळा ॥

किल्ल्यांची पाहणी शिवराय करुन हो आला ॥

राज्याचा बंदोबस्त केला । अन् कोण कोण घेतले मदतीला ।

दादांनो ! सांगतों तुम्हाला ॥

चाल

निराजी आवजी न्यायाधीश । बाळाजी आबजी चिटणीस ॥

त्रिंबक सोनदेव डबीर । आणि प्रतापराव गुजर ॥

जीवनराव माणकोजी खास । नरहरपंत सबनीस ॥

राघो मित्र घेतले मदतीस । दत्ताजी त्रिंबक हि खास ॥

हिरोजी फर्जंद वीरास । राजानं घेतलं मदतीस ॥

कित्येक असले सरदार घेतले मदतीला ॥

संभाजी राजपुत्राला । त्येनं संग घेतलं ते वेळा ।

पांच हजार घेतलं फौजेला । भवानीच्या केले स्मरणाला ।

आठवलं रामदासाला । जिजाईला भेटून आला ।

आणि राजा चालला आगर्‍याला ॥ दोन महिने लागले जाण्याला ।

शिवाजिला खास राहण्याला ॥ शिवपुरा तयार होता केला ।

ततं राजा जाऊन उतरला । रामसिंग दिला दिमतीला ।

असा राजा थाटमाटानं गेला आगर्‍याला ॥

चाल

पुढं काय प्रकार झाला । पुढच्या चौकाला ।

सांगिन तुम्हांला । कथानक गोड मोठं छानदार ।

शिवाजी सांबाचाच अवतार । असा कधिं हिरा पुन्हा होणार ? ॥१॥

चौक २

दरबार शाहानं भरविला । दुसर्‍या दिवसाला ।

थाट लइ केला । वाटे जणु ’मयसभा’ ही छान !

कराया शिवाजीचा अपमान । बादशाहा झाला होता बेभान ! ॥

तंवा जमले सारे सरदार । मोठे सुभेदार । शाहीचे नोकर ।

जमले पाहण्याला शिवाजीला । दरबारीं जो तो खडा झाला ।

मनाप्रमाणंच ते वेळा ॥ पच्चिस हात मारतोय उडी ।

शिवाजी गडी । वाघाला फाडी । असला हा वीर कसला झाला ! ।

पाहावं एकदां तरी त्याला । जो तो करि असल्या विचाराला ! ॥

शिवाजीनं पोशाख छान केला । तरवार कमरेला ।

चालला दरबाराला । ज्याचा त्याचा डोळा खिळुन गेला ।

वाटे जणुं मदनाचाच पुतळा । अमीर उमराव थक्क झाला !! ॥

चाल

शिवाजीनं लवुन शाहाला मुजरा तंवा केला ॥

पंधराशें होनांचा वरती नजराणा दिला ॥

सहा हजार मोहरा देऊन बहुमान केला ॥

असा बहाणा राजनिष्ठेचा ठाकठीक केला ! ॥

असा विधि झाल्यावर शहा बोलला शिवबाला ॥

"राजनिष्ठा तुमची पाहुन शाहा खुष झाला ! ॥

जसवंतसिंगराजाच्या खालच्या बाजूला ॥

जा, उभे रहा, तो मान तुम्हांला दिला !" ॥

असं बोलला शहा शिवबाला । शिवाजीचा अपमान झाला ! ।

क्रोधाग्नि आंत भडकला ! । जसा सूर्य बारा डोळ्यानं, तसा चमकला ! ॥

जसा वणवा रानाला,तसा राजा भडकला ! ॥

जसा जलधि खवळावा, तसा राजा खवळला ! ॥

तंवा शिवबा बोलूं लागला । अपमान माझा करण्याला । काय इथं आणलं तुम्ही मला ? ।

जो करार जयसिंगराजानं माझ्याशीं केला । तो आज तुम्ही मोडला ! ।

बस्स ! पुरे ! जातों माघारा " । असं बोलला राजा ते वेळा ! ।

सरदार सुभेदार जिरले जागच्या जागेला ! ॥ जणु महारुद्र खवळला ।

शाहानं दरबारच जल्दी बरखास्त केला !! ॥२॥

चौक ३

शिवाजीचा बाणा पाहून । दरबारी खान । गेले हादरुन ।

शहाही झाला थक्क ते वेळा ! । सर्वांची मति कुंठित ।

धाक पोटांत । एक चित्तांत । शिवाजी हो दिसला ! ॥

जंवा शहा विचारमूढ झाला । सुचेना कांहीं त्याला ।

सल्ला देण्याला । आली तंवा त्याची मामी जोरानं ।

नवर्‍याचीं बोटं कापली । म्हणुन भडकली ।

बोलाया आली । मामी आणि सून ! ॥

"अवरंग ! ऐक सल्ल्याला ॥ शिव्या आयता हातीं गवसला ।

कैद कर त्याला । कांटा हा झाला । उपटून काढला पाहिजे या वेळा ।

ही संधी आली चालून । जर म्हणसी आतां तूं न न । शिरजोर पुढं होऊन ।

सूडाची ज्योत घेऊन । करिल हैराण । पादशाहीला ! ॥

मामीचा सल्ला हा पटला बादशहाला । शहानं कैद केलं त्याला ।

शिवपुर्‍यामधींच शिवाला । कोंडून ठेवलं ते वेळा ।

पिंजर्‍यांत कोंडलं सिंहाला । कडेकोट पहारा वाडयाला ।

पोलादखान मुख्य नेमला । पांच हजार शिपाई मदतीला ।

जो राजा भेटीला आला । शाहानं कैद केलं त्याला ! ।

विश्वासघात करुनि हो शिवा पकडला !! ॥

शिवाजीला पूर्वी धरण्याला । बडाबडा खान पाठवला ।

पण ज्यानं थांग नाहिं दिला । तो आज कपटजाळ्यांत सिंह सांपडला ! ॥

चाल

दख्खनचा सिंह कैद झाला । आपदा हिंदुराज्याला ॥

बीं नुकतं रुजलं भूमीला । पर भुंगा लागला त्याला ! ॥

स्वातंत्र्यसूर्य उदयाला । पर केतु ग्रस्त करि त्याला ! ॥

या दुष्ट बातमीचा गोळा । दख्खनला जाळत आला ! ॥

जणुं आला वज्राचा घाला ! । काळ मोठा दारुण आला ॥

चाल

काय युक्ति शिवबा योजील । कसा निसटेल ।

सांगे शाहीर । दादानों ! गोष्ट घ्यावी चित्तांत ।

शिवाजीनं केली शहावर मात । कशी ती ऐका पुढच्या चौकांत ॥३॥

चौक ४

जगदंबा गेली सप्नाला । बोलली शिवबाला ।

"भिंऊ नको बाळा ! निरशीन तुझ्या संकटाला" ।

शिवाजीला तोष फार झाला । उपाय एक सुचलां खासा त्याला ॥

आजार्‍याचा बहाणा त्यानं केला । अंथरुणाला खिळला ।

निरोप शाहाला । धाडला त्यानं एक त्याच वेळेला ॥

"लोक माझा हैराण झाला । हवापाणी मानवेना त्याला ।

जाण्याला दख्खन देशाला । आतुर फार झाला । निरोप द्या त्याला ॥

चाल

शाहानं विचार मनिं केला । ’देऊं निरोपाला ।

सार्‍या फौजेला । शिवाजिच्या, जाऊ द्या दख्खन देशाला ।

मग शिवा एकटा राहील । भय त्याचं कमी होईल ।

मग तोच झुरुन जाईल । मरण पाहील । खास आग्‍र्‍याला" ।

लोक सारा पाठवुन दिला । दख्खन देशाला; । थोडा पण ठेवला ।

ठायीं ठायीं गावामध्नं ते वेळा ॥ ते आपला वेष पालटून ।

गावात्‍नं राहिले जाऊन । शिवाजीला जाती भेटून ।

नित्य येऊन, । रोजचा नेम झाला ॥ बरं वाटतं आतां जीवाला ।

म्हणून मिठाई तो वाटतो गांवाला । पेटारे जाती भरुन ते वेळा ।

शिवपुर्‍यांतून रोज किती । नाहीं गणती ।

अचाट हि युक्ति । सुचली शिवबाला ! ॥

चाल

रोज पहारेवाले नेमानं ॥ पेटारे बघती उघडून ॥

आरंभी रोज उघडून । पाहती नित्य नेमानं ॥

पर कंटाळले रोज पाहून । पुढं पुढं पाहतीना कोण ! ॥

ठकालागीं ठक होऊन । शिवाजीनं केलं वर्तन ! ॥

चाल

रोज असा नेम चालला । विश्वास वाटला सर्वांला ।

एके दिशीं शिवानं कळविलं आपल्या लोकांला ॥

"की व्हा तय्यार अमक्या जागेला । आज आज रात्रीं नेमक्या वेळेला" ।

जंवा सूर्य चालला अस्ताला । तंवा त्यानं सोडलं पलंगाला ।

हिरोजी फर्जंद वीराला । त्यानं पलंगावरती निजवला ।

पांघरली शाल अंगाला । शिवाजीची आंगठी हिरोजीनं घातली ते वेळा ॥

अन् हात बाहेर (उघडा) ठेवला । शिवाजीच्या गादीवर हिरोजी हो पहुडला ! ॥

एक मुलगा मदारी मेहेतर चेपतो पायाला । असा सारा देखावा केला ।

अन् शिवाजी पेटार्‍यांत बसला । संभाजी जवळ घेतला ।

अन् पहार्‍यात्‍नं बाहेर चालला ! । शिवा गेला ! गेला ! निसटला !! ।

आणि बघतां बघतां शिवराजा नाहिंसा झाला ! ॥४॥

चौक ५

दुसरे दिवशीं पोलादखान आला । पहारा करण्याला ।

थक्क पार झाला ! । गलबला रोजचा दिसेना त्याला ।

सामसूम वाडा शांत दिसला । पक्षी कोंडलेला उडून गेला ! ॥

लगबगीनं शहाकडं गेला । बोलला शाहाला ।

"हुजूर ! घात झाला! । पिंजरा आज रिकामाच पडला ।

शिवा फसवून निघुन गेला ! । गेला कसा ठाव न कोणाला ! ॥

चोवीस तास पहार खडा केला । तरि ही पार झाला ! ।

कळेना कसा गेला ! । काय जमिनीच्या आंत शिरला ।

अस्मानांत काय उडुन गेला । भूत चेटूक साहाय्य त्याला ! ॥

पचीस हात मारतोय उडी । ऐकलं घडोघडी । म्हणुन मोठे गडी ।

ठेवले होते पहार्‍यावरती मी खास । फसवून गेला कसा सकळास ।

समजेना गूढ पडलं आम्हांस ! ॥ दांत ओंठ चावले शाहानं ।

मुठी वळून । बोलला रागानं । "गेला कसा ? कुठं हराम सैतान ।

काय करुं !" ----- बोलला दाढी हालवून । गेलं कंबरडं त्याचं वांकून ! ॥

चाल

मग धाडली फौज शाहानं चारी दिशेला ||

’जिथं शिवा दिसेल तिथं पकडा’----हुकुम असा केला ॥

किती स्वार गेले शोधायला चारी बाजूला ॥

पण शिवा सांपडेना त्याला । दाढी मिशा काढल्या ते वेळा ।

वेष बैराग्याचा हो केला । अन् चालला राजा मथुरेला ।

अज्ञातवास हा भला । काय धर्मराज प्रगटला ! ।

नलराम पांडवादींना जोड जाहला ! ॥ असो !

आतां ऐका गोष्टीला । मथुरेला राजा हो गेला ।

संभाजी संगें घेतला । कृष्णाजी विसाजी काशिराव मथुरेला ॥

होते, त्यांच्या जवळ संभाजी बाळ ठेवियला ॥

शिवराय गेला मग पुढं काशियात्रेला ॥

हळुहळु राजा मग आला दख्खन देशाला ॥

मग गेला राजगडाला । बालेकिल्ल्याजवळ जरि गेला ।

तरि वळखेना कोणी राजाला ॥ शिपायानं रोखलं राजाला ! ।

आणि आंत निरोप धाडला । कीं "बैरागी एक वर आला ।

अन् भेटायची इच्छा तुम्हांला" । मोरोपंत आले दाराला ।

जिजा माउली आली दाराला । पण वळखेना आई बाळाला ! ।

शिवबानं धरलं पायाला । जंवा हात लागला पायाला ।

तंवा वळखिलं तिनं मग त्याला ! । प्रेमाचा ओघ सुरु झाला ।

अन् शिवाजीच्या हातांतून तिच्या पायामधिं शिरला ॥

पोटाशीं धरलं बाळाला । प्रेमानं डोळा भरुन आला । आनंदीआनंद झाला ॥

चाल

किती तोफा झडल्या ते वेळां । चहुंकडे बातमी देण्याला ।

किती दानधर्म हो केला । आणि पुजा बांधली देवीला ॥

असा कांहीं काळ मग गेला । संभाजी दक्षिणेंत आला ॥

चाल

उघडलं शब्दभांडार । शारदेचा वर ।

तरि न भरपूर । शिवाजिचं यश वर्णाया खास ।

’नेति ! नेति’ ! मौन पडलं सकळांस ।

शाहीर पांडुरंग शिवदास ॥५॥

चाल

मग धाडली फौज शाहानं चारी दिशेला ||

’जिथं शिवा दिसेल तिथं पकडा’----हुकुम असा केला ॥

किती स्वार गेले शोधायला चारी बाजूला ॥

पण शिवा सांपडेना त्याला । दाढी मिशा काढल्या ते वेळा ।

वेष बैराग्याचा हो केला । अन् चालला राजा मथुरेला ।

अज्ञातवास हा भला । काय धर्मराज प्रगटला ! ।

नलराम पांडवादींना जोड जाहला ! ॥ असो !

आतां ऐका गोष्टीला । मथुरेला राजा हो गेला ।

संभाजी संगें घेतला । कृष्णाजी विसाजी काशिराव मथुरेला ॥

होते, त्यांच्या जवळ संभाजी बाळ ठेवियला ॥

शिवराय गेला मग पुढं काशियात्रेला ॥

हळुहळु राजा मग आला दख्खन देशाला ॥

मग गेला राजगडाला । बालेकिल्ल्याजवळ जरि गेला ।

तरि वळखेना कोणी राजाला ॥ शिपायानं रोखलं राजाला ! ।

आणि आंत निरोप धाडला । कीं "बैरागी एक वर आला ।

अन् भेटायची इच्छा तुम्हांला" । मोरोपंत आले दाराला ।

जिजा माउली आली दाराला । पण वळखेना आई बाळाला ! ।

शिवबानं धरलं पायाला । जंवा हात लागला पायाला ।

तंवा वळखिलं तिनं मग त्याला ! । प्रेमाचा ओघ सुरु झाला ।

अन् शिवाजीच्या हातांतून तिच्या पायामधिं शिरला ॥

पोटाशीं धरलं बाळाला । प्रेमानं डोळा भरुन आला । आनंदीआनंद झाला ॥

चाल

किती तोफा झडल्या ते वेळां । चहुंकडे बातमी देण्याला ।

किती दानधर्म हो केला । आणि पुजा बांधली देवीला ॥

असा कांहीं काळ मग गेला । संभाजी दक्षिणेंत आला ॥

चाल

उघडलं शब्दभांडार । शारदेचा वर ।

तरि न भरपूर । शिवाजिचं यश वर्णाया खास ।

’नेति ! नेति’ ! मौन पडलं सकळांस ।

शाहीर पांडुरंग शिवदास ॥५॥

आपण साहित्यिक आहात ? कृपया आपले साहित्य authors@bookstruckapp ह्या पत्त्यावर पाठवा किंवा इथे signup करून स्वतः प्रकाशित करा. अतिशय सोपे आहे.
Please join our telegram group for more such stories and updates.telegram channel