श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी जगदगुरुराजा ॥ सर्वज्ञ विजयभोजा ॥ भवाब्धी भवसरिते काजा ॥ साधका नौका अससी तूं ॥१॥
हे पूर्णब्रह्मानंदकंदा ॥ पुढें बोलवीं भक्ती अतिमोदा ॥ तुझी लीला अगाधा ॥ भक्तिसारग्रंथातें ॥२॥
मागिले अध्यायीं वदविलें गहन ॥ गोपीचंदाचें उदार कथन ॥ बद्रिकाश्रमीं तप करुन ॥ तीर्थाटनीं निघाला ॥३॥
याउपरी ऐकिजे श्रोतीं ॥ सिंहावलोकनीं विश्रांती ॥ गोरक्ष कानिफाचे युक्ती ॥ स्त्रीराज्यांत जातसे ॥४॥
मार्गी चालतां मुक्कामोमुक्काम ॥ सदा श्रीगुरुचें आठवी नाम ॥ ग्रामांत करुनि भिक्षाटन ॥ पुढें मार्ग क्रमीतसे ॥५॥
ऐसिया स्थिती गौडबंगाल ॥ सांडूनि सांडिला बंगालकौल ॥ पुढें जात स्त्रीराज्यांत वहिला ॥ सीमेपर्यंत पातला ॥६॥
परी विचारी स्वमनांत ॥ श्रीगुरुराज आहेत तेथ ॥ राज्यवैभव बहु सामर्थ्य ॥ संपत्तीचे मिरवतसे ॥७॥
ऐसें वैभवमानी सुखप्रकरणीं ॥ मातें ओळखील कैसा कोणी ॥ श्रीमंतापुढें हीनदीन ॥ मान्यत्वातें मिरवेना ॥८॥
जेवीं अर्कापुढें खद्योत ॥ हीन दीन अति दिसत ॥ तेवीं मज कंगालवंताते ॥ कोण तेथें ओळखतील ॥९॥
मेरुपुढें मशकस्थिती ॥ कोणें वर्णावी कवण अर्थी ॥ कीं पुढें बैसल्या वाचस्पती ॥ मैंद वल्गना मिरवीना ॥१०॥
कीं हिरातेजपडिपाडा ॥ गार ठेवूनि पुढां ॥ परीसपालटा देतां दगडा ॥ योग्यायोग्य साजेना ॥११॥
सुवर्ण मिरवे राशी सोळा ॥ तेथें दगडाचा पाड केतुला ॥ तेवीं मातें संपत्ती मिरवला ॥ ओळखील कैसा तो ॥१२॥
असो याउपरी दुसरे अर्थी ॥ मम नाम कळतां मच्छिंद्राप्रती ॥ परम द्वाड लागेल चित्तीं ॥ सुखसंपत्ती भोगितां ॥१३॥
जैसें जेवितां षड्रस अन्न ॥ तैं कडुवट सेवी कोण ॥ तेवीं मच्छिंद्र संपत्तीचें टाकून ॥ जाईल कैसा वैरागी ॥१४॥
यापरी आणि अर्था ॥ मम नाम श्रीगुरुलागीं कळतां ॥ नेणों कल्पना वरुन चित्ता ॥ वर्तेल घाता माझिया ॥१५॥
मग तयाच्या सवें विद्यारळी ॥ करावी आपण बांधूनि कळी ॥ हें तों गोड येणें काळीं ॥ मजप्रती भासेना ॥१६॥
ज्या स्वामीचे वंदितों चरण ॥ तयासीं विद्येची रळी खेळेन ॥ हें योग्य मातें नव्हे जाण ॥ अपकीर्ति ब्रह्मांडभरी ॥१७॥
ऐसे तर्कवितर्क करितां ॥ श्रीगोरक्ष मार्गी रमतां ॥ तों वेश्याकटक देखिलें तत्त्वतां ॥ स्त्रीराज्यांत जाती त्या ॥१८॥
तों सकळ वेश्यांची मुख्य कामिनी ॥ गुणभरिता कलिंगानाम्नीं ॥ तिचें स्वरुप वर्णितां वाणी ॥ रतिपति आतळेना ॥१९॥
जिचें पाहतां मुखकमळ ॥ शशितेजाहूनि अति निर्मळ ॥ परम लज्जित चपळा केवळ ॥ होऊनि ढगीं रिघताती ॥२०॥
जिचा नेत्रकटाक्षबाण ॥ तपस्व्यांचें वेधीत मन ॥ मग विषयें लंपट अपार जाण ॥ कवण अर्थी वर्णावे ॥२१॥
ऐसियेपरी सुलक्षण दारा ॥ चातुर्यकलिका गुणगंभीरा ॥ जिचे नाम साजोतरा ॥ कीं हिरा गारा मिरवती ॥२२॥
जिचे सुस्वर विपुल गायन ॥ ऐकतां खालती गंधर्व करिती मान ॥ अप्सरा परम लज्जित होऊन ॥ सेवा इच्छिती जियेची ॥२३॥
ऐशापरी ती कलिंगदारा ॥ जात स्त्रीदेशांत अवसरा ॥ तैं अवचित तीतें गोरक्ष उदारा ॥ देखता झाला निजदृष्टीं ॥२४॥
मग तो जवळा योगद्रुम ॥ जाऊनि पुसे तियेचें नाम ॥ येरी म्हणे कलिंगा उत्तम ॥ नाम असे या देहा ॥२५॥
येरु म्हणे कवणार्थी ॥ जातां कोणत्या ग्रामाप्रती ॥ कलिंगा म्हणे स्त्रीदेशाप्रती ॥ जाणें आहे आमुतें ॥२६॥
राव मैनाकिनी पद्मिनी ॥ सकळ स्त्रियां देशस्वामिनी ॥ तियेतें नृत्यकळा दावूनी ॥ वश्य करणें आहे जी ॥२७॥
ती राजपद्मिनी वश्य होतां ॥ अपार देईल आमुतें वित्ता ॥ यापरी कामना योजूनि चित्ता ॥ गमन करितों आम्ही कीं ॥२८॥
ऐसा वृत्तांत ऐकूनि युवतीं ॥ हदयी विचारी योगपती ॥ कीं इचीच शुद्ध धरुनि संगती ॥ प्रविष्ट व्हावें त्या स्थानीं ॥२९॥
मग सहजस्थितीनें गमना ॥ आव्हानूनि दृष्टीं राजसदना ॥ गुप्तवेषें श्रीगुरुकामना ॥ अवगमूनि घ्यावी तों ॥३०॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ बोलता झाला तिये युवती ॥ म्हणे मी येतों तुमच्या संगतीं ॥ न्याल तरी कीं कृपेनें ॥३१॥
येरी म्हणे नरेंद्रोत्तमा ॥ येऊं पाहसी संगतीं आम्हां ॥ तरी कुशळपणीं काय तुम्हां ॥ भोंवरिली विद्या जे ॥३२॥
येरु म्हणे करुनि गायन ॥ तुम्हांसवें चातुर्य मानून ॥ आणि मृदंगवाद्य वाजवीत ॥ कुशळपणें नेटका ॥३३॥
येरी म्हणे गाणें वाजविणें ॥ येतसे चातुर्यवाणें ॥ तरी प्रथमारंभीं आम्हां दाविणें ॥ कैसे रीतीं कुशळत्व ॥३४॥
येरु म्हणे जी काय उशीर ॥ आतांचि पहावा चमत्कार ॥ हातकंकणा आदर्शव्यवहार ॥ कामया पाहिजे दृष्टीतें ॥३५॥
कीं स्पर्शतां शुद्ध अमरपण ॥ होय न होय केलिया पान ॥ कीं स्पर्शिल्या परिसोन ॥ न होय भ्रांती मिरवेल काय ॥३६॥
तरी आतां या ठायीं ॥ मम विद्येची परीक्षा घ्यावी ॥ ऐसें ऐकतांचि कलिंगा महीं ॥ सदनाहूनि उतरली ॥३७॥
महींतळीं घालूनि आसन ॥ सारंगी देत आणून ॥ म्हणे नवरसे कुशळत्वपण ॥ कळा दावी कोणती ॥३८॥
ऐसी ऐकून तियेची गोष्टी ॥ करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ गंधर्वप्रयोग होटीं ॥ जल्पूनि भाळीं चर्चीतसे ॥३९॥
चर्चूनि दाही दिशा प्रेरीतसे ॥ आणि चतुर्थवाद्यातें स्पर्शीतसे ॥ ऐसें झालिया हुंकार देतसे ॥ गावें वाजवावें म्हणूनियां ॥४०॥
तरी कामनीं तरु पाषाण ॥ जल्पती गंधर्वासारखें गायन ॥ तंतवितंत सुस्वरी वादन ॥ वाजवी वाद्य चतुर्थ हो ॥४१॥
आपुलें आपण वाद्य वाजवीती ॥ पाषाण तरु गायन करिती ॥ हें पाहूनि कलिंगा युवती ॥ आश्चर्य करी मानसीं ॥४२॥
स्वमुखीं ओपूनि मध्यमांगुळी ती ॥ विस्मय करी आपुल्या पोटीं ॥ चित्ती म्हणे हा नरधूर्जटी ॥ ईश्वरतुल्य भासतसे ॥४३॥
जो पाषाणतरुहातीं गायन ॥ करवीत गंधर्वां सरी आपण ॥ तयालागीं स्वतां गायन ॥ अशक्य काय करावया ॥४४॥
जो पाषाणी पिवळेपण ॥ करुं जाणे लोहाचें सुवर्ण ॥ तयालागीं परिसमणी ॥ करावया अशक्य म्हणावें कीं ॥४५॥
जेणें बुरट गौतमीकांसेखालीं ॥ सर्व पदार्थी मही उद्धरिली ॥ त्यातें कामधेनु निर्माया भली ॥ परम अशक्यता न बोलावी ॥४६॥
कीं कोणत्याही वृक्षाखालीं ॥ कामना पुरवी सकळी ॥ ते कल्पतरुमेळीं ॥ आनायासें शोभतसे ॥४७॥
तन्न्यायें वृक्षपाषाणीं ॥ आणिली ज्यानें गंधर्वमांडणी ॥ तो स्वतः सिद्ध कुशलपणीं ॥ गाणार नाहीं कां बोलावें ॥४८॥
तरी आतां असो कैसें ॥ आपणचि रहावें याचे संगतीस ॥ ऐसा विचार करुनि स्वचित्तास ॥ बोलती झाली विव्हळा ॥४९॥
म्हणे महाराजा सदगुणाकरिता ॥ मी दीन किंकर अनाथा ॥ ऐसा काम उदेला चित्ता ॥ तरी सिद्धार्थ आव्हानीं ॥५०॥
अगाध वर्णनाची सविताराशी ॥ दैवें उदेली मम तमगुणासी ॥ तरी संज्ञा जे बोलिलासी ॥ तोंचि सिद्ध आव्हानीं ॥५१॥
तरी महाराजा विद्यार्णवा ॥ जगीं मिरवसी कोणत्या भावा ॥ ऐसें पुसतां गोरक्ष जीवा ॥ परम कल्पना योजीतसे ॥५२॥
चित्तीं म्हणे नामाभिधान ॥ प्रविष्ट न करावें इजकारण ॥ गुप्त ठेविल्यास कार्य साधन ॥ घडूनि येईल पुढारां ॥५३॥
ऐसा विचार करुनी ॥ म्हणे ऐके शुभाननी ॥ पूर्वंडा मम देहालागुनी ॥ जगामाजी मिरवितसे ॥५४॥
येरी म्हणे पूर्वडराया ॥ अर्थकामना कोण हदया ॥ असेल तैसी वदूनियां ॥ सुखालागी हेलावें ॥५५॥
येरु म्हणे वो शुभाननी ॥ विषयघनाची बोलती कडसणी ॥ परी कांहीं कामना नसे मनीं ॥ अज्ञान असे या अर्थी ॥५६॥
एक वेळ उदरापुरती ॥ समया देई कां आहुती ॥ याविरहित अर्थ चित्तीं ॥ इच्छा नसे कांहीच ॥५७॥
येरी ऐकोनि ऐसें वचन ॥ अवश्य करी प्रेमें भाषण ॥ म्हणे महाराजा नरेंद्रा पूर्ण ॥ अर्थ पुरेल हा तुमचा ॥५८॥
परी एक आहे मम बोलणें ॥ स्त्रीराज्यांत आपण जाणें ॥ तेथें पुरुषाचें आगमन ॥ नाहीं त्या देशांत ॥५९॥
येरु म्हणे कवण अर्थी ॥ आगमन नसे तया देशाप्रती ॥ येरी म्हणे मरुतसुती ॥ भुभुःकारें स्त्रिया होती ॥६०॥
उर्ध्वरेती वायुनंदन ॥ रेत पडे भुभुःकारवचनें ॥ गरोदर होती तेणेंकरुन ॥ सकळ स्त्रिया त्या देशीं ॥६१॥
त्याची भुभुःकारें करुन ॥ पुरुषगर्भात होय पतन ॥ तेणेंकरुन तयांची मरण ॥ होतसे जाण महाराजा ॥६२॥
तरी तुझें जाणें उदेलें चित्तीं ॥ परी तूतें होईल कैसी गती ॥ या संशयाची भ्रांती ॥ मनीं घोटाळे माझिया ॥६३॥
येरु म्हणे ऐक युवती ॥ काय करील आम्हां मारुती ॥ प्रळयकाळींची मूध्नीं हरती ॥ लोळवीन महीतें ॥६४॥
अगे तीव्रतपाचा तपोजेठी ॥ जेणें सविता गिळोनि ठेविला पोटीं ॥ तेथें दीपाची हळहळ मोठी ॥ मानील काय तो पुरुष ॥६५॥
सकळ मही जो माथां वाहे ॥ त्यातें पर्वताचें भय काय ॥ अब्धी गिळितां शरण रिघावें ॥ काय वेगें थिल्लारा ॥६६॥
तरी आतां शुभाननी ॥ हा संशय तूं न आणीं मनीं ॥ ऐसें गोरक्ष तीतें बोलोनी ॥ ते स्थानाहोनि उठला ॥६७॥
मग ती कलिंगा बैसवूनि रथीं ॥ आपण झाले पुढें सारथी ॥ दोन्ही बाग्दोरे धरुनि हातीं ॥ धुरा वेष्टूनियां बैसलासे ॥६८॥
परी प्रथमारंभीं तो धूर्जटी ॥ करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ वज्रास्त्र मंत्रहोटी ॥ अपारशक्ती जल्पला ॥६९॥
तया मागें स्पर्शमंत्रा ॥ जल्पोनियां निजवक्त्रा ॥ तेही मिरवे सबळ अस्त्रा ॥ महीलागीं महाराजा ॥७०॥
यावरी तिसरें मोहनास्त्र ॥ विराजलें अति पवित्र ॥ उपरी चवथें नागास्त्र ॥ सीमेवरी तें प्रेरिलें ॥७१॥
ऐसे चतुर्थास्त्र प्रेरुन ॥ चालता झाला गोरक्ष त्वरेनें ॥ सीमा उल्लंघूनि एक योजन ॥ स्त्रीदेशांत मिसळला ॥७२॥
चिनापट्टण उत्तम ग्राम ॥ तेथें झालासे मुक्काम ॥ तंव लोटूनि गेला अवघा दिन ॥ महीं निशा दाटली ॥७३॥
परी दिनासमान रात्री ॥ चंद्रतेजें मिरवली होती ॥ सकळी भोजनें सारुनि निगुतीं ॥ पहुडलीं शयनीं आपुल्याला ॥७४॥
निशा लोटली एक प्रहर ॥ तों रात्री निवळली महीवर ॥ सकळ लोपूनि अंधकार ॥ दिशा उजेडें उजळली ॥७५॥
ते दिनींची म्हणूं नये रात्री ॥ कीं उदया आली माया भगवती ॥ चंद्रपोत घेऊनि हाती ॥ सहजमती क्रीडतसे ॥७६॥
कीं ते रात्र नव्हे जडितपदक ॥ हेमतगटी अवनी देख ॥ त्यावरी नक्षत्रें अन्य माणिक ॥ मध्यें हिराबिंदु शोभे जैसा ॥७७॥
कीं ते रात्र नव्हे भद्रकाळी ॥ शृंगारनक्षत्रें मुक्तमाळी ॥ चंद्रबिजवरा लेवूनि माळीं ॥ महीलागीं क्रीडातसे ॥७८॥
ऐसियेपरी सुलक्षण राती ॥ उजेड दावी महीवरती ॥ तो येरीकडे गमन मारुती ॥ सेतूहूनि करीतसे ॥७९॥
मार्गी जातां सहजस्थितीं ॥ येवोनि पोंचला सीमेवरती ॥ तों वज्रास्त्र हदयाप्रती ॥ येवोनियां आदळलें ॥८०॥
परी वज्रशरीरी मारुती ॥ वज्रप्रहारें पडला क्षितीं ॥ मूर्च्छा दाटोनि हदयाप्रती ॥ विगतगति पडलासे ॥८१॥
यावरी स्पर्श करी झगटीं ॥ लिप्त केला महीपाठीं ॥ त्यावरी मोहनास्त्र हदयपुटीं ॥ जाऊनियां संचरलें ॥८२॥
त्यावरी नागास्त्रनागपती ॥ सहस्त्रफणी प्रत्यक्षमूर्ती ॥ उदय पावतां पदहस्तीं ॥ गुंडाळूनिया बैसला ॥८३॥
चतुर्थास्त्राचें पडतां वेष्टन ॥ मग कासावीस होतसे वायुनंदन ॥ अति तळमळे उडायाकारण ॥ परी तेजास्त्र उठों नेदी ॥८४॥
घडोघडी मूर्च्छा येतां ॥ नेत्र भोवंडी वांती देतां ॥ त्यावरी विखार वेष्टितां ॥ तेणें होत कासाविसी ॥८५॥
मोहनास्त्राचा अति प्रसर ॥ मोहूनि घेतलें सकळ शरीर ॥ मी कोण कोणत्या कार्यावर ॥ आलों हेंही कळेना ॥८६॥
ऐसा निचेष्टित महीवरती ॥ पडला असे मारुती ॥ एक प्रहर लोटल्यावरती ॥ प्राण निघूं पाहतसे ॥८७॥
नेत्र झाले श्वेतवर्णी ॥ मुखीं लोटलें आरक्त पाणी ॥ तें लोटलें सकळ अवनीं ॥ भिजूनि लोट लोटतसे ॥८८॥
ऐसा समय तया होतां ॥ मग विचार करी आपुल्या चित्ता ॥ ऐसिया संकटीं प्राण आतां ॥ वांचत नाहीं सहसाही ॥८९॥
तरी माझा काळ आला ॥ आतां स्मरावें श्रीरामाला ॥ ऐसा विचार करुनि स्वचित्ताला ॥ आठविलें श्रीरामातें ॥९०॥
हे दयार्णव कुळभूषणा ॥ सीतापते रघुनंदना ॥ दशग्रीवांतका भक्तदुःखमोचना ॥ धांव पाव वेगेंसी ॥९१॥
हे करुणानिधे ताटिकांतका ॥ मुनिमनोरंजना रघुकुळटिळका ॥ अयोध्याधीशा प्रतापार्का ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९२॥
हे शिवमानसरंजना ॥ चापधारका तापहरणा ॥ शरयूतीरविहारा आनंदसदना ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९३॥
हे श्रीराम श्यामतनुधारका ॥ एकवचनीं व्रतदायका ॥ एकपत्नीबाणनायका ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९४॥
हे पंकजनेत्रा कोमलगात्रा ॥ बिभीषणाप्रिया कोमलपात्रा ॥ परमप्रिय कपिकुळगोत्रा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९५॥
हे किष्किंधाधिपवालिनिर्दलना ॥ भक्तप्रियकरा भयमोंचना ॥ विदेहजामाता जगपाळणा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९६॥
हे विश्वामित्रमखसिद्धिकारका ॥ खरदूषणादिदैत्यांतका ॥ जलधिजलपाषाणतारका ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९७॥
हे अहिमहि दानवहारिता ॥ शतमुखखंडी वैदेहीरता ॥ मंगळधारणा कुशळवंता ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९८॥
हे अर्णवविहारा मारीचदमना ॥ जटायुप्रिया मोक्षगहना ॥ शिवचापभंगा मंगळधामा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥९९॥
हे दयार्णव राम करुणाकरु ॥ मित्रकुळध्वज कीर्तिधारु ॥ ऐसें असूनि संकटपारु ॥ सुखशयनीं निजला अससी ॥१००॥
तरी आतां धांव वेगीं ॥ तव दूत या संकटप्रसंगीं ॥ मुक्त होऊं दे महीलागी ॥ शरणागत तूं म्हणावितोसी ॥१॥
ऐशी स्तुती वागुत्तर ॥ करीत अति वायुकुमर ॥ ते वाग्बाण श्रवणद्वार ॥ रिघते झाले रामाचें ॥२॥
जाणूनि परम संकटमात ॥ धांवोनि आला श्रीरघुनाथ ॥ मारुतीचें संकट पाहूनि अत्यंत ॥ परम चित्तीं कळवळला ॥३॥
कीं एकांत पाडसावांचूनि हरिणी ॥ हिंडे सैरावैरा रानीं ॥ तन्न्यायें मोक्षदानी ॥ हदयामाजी कळवळला ॥४॥
जैसी वत्सालागी गाय ॥ काननीं हंबरडा ॥ फोडी मोहें ॥ त्याचिप्रमाणे रघुराय ॥ हदयामाजी कळवळला ॥५॥
जळवेगळा पडतां मीन ॥ अति तळमळोनि सोडी प्राण ॥ तन्न्यायें रघुनंदन ॥ हदयामाजी कळवळला ॥६॥
किंवा बाळ मातेचें चुकार होतां ॥ आरंबळती तीं उभयतां ॥ तन्न्यायें भक्त निःशक्त होतां ॥ हदयामाजी कळवळला ॥७॥
मग मनोवेगातें मागें सारुन ॥ प्रत्यक्ष आला लगबगें ॥ धांवून ॥ तों विकळ होऊनि भक्तजन ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥८॥
मग तापनिवारण चाप करीं ॥ शर संजून बाप कैवारी ॥ पाकशासनास्त्र अवधारी ॥ वज्रास्त्र निवटावया ॥९॥
प्रेरितांचि वातास्त्र ॥ प्रगट झाला सहस्त्रनेत्र ॥ वज्रास्त्र कवळूनि पवित्र ॥ जाता झाला अमरपुरीं ॥११०॥
यावरी विभक्तास्त्र जल्पून ॥ स्पर्शास्त्र केलें निवारण ॥ यावरी फणी सहस्त्रनयन्ज ॥ हस्तपदीं गुंडाळला ॥११॥
तयासाठीं क्षीराब्धिवासी ॥ लक्ष्मीनारायण वेगेंसीं ॥ तैं प्रत्यक्षस्वरुपें उरगेंसीं ॥ पाहता वैनतेय झालासे ॥१२॥
नमूनि म्हणे अहा अनंता ॥ तूं प्रिय असती माझे चित्ता ॥ याचि नीतीं वायुसुता ॥ संबोखीत आहेसी ॥१३॥
तरी आतां मम सखय ॥ मुक्त करीं अंजनीहदया ॥ ऐसें ऐकूनि आराधिया ॥ मोहाब्धि उचंबळला ॥१४॥
मग स्वदेहपुच्छ काढून ॥ मुक्त केले हस्तचरण ॥ काढूनि घेतलें अस्त्रमोहन ॥ प्रत्यक्ष विष्णु होऊनियां ॥१५॥
असो नागस्त्रीं उरगपती ॥ प्रेमें नमूनि अब्धिजापती ॥ जाता झाला स्वस्थानाप्रती ॥ मही धारण करावया ॥१६॥
येरीकडे अंजनीनंदन ॥ सावध होऊनि बैसला जाण ॥ हदयी आठवूनि रामगुण ॥ स्वस्थ झाला तेघवां ॥१७॥
दृष्टीं करितां चहूंकडे ॥ तों रामस्वामी देखिला पुढें ॥ आनंदोनी मग प्रेमें उडे ॥ चरणकमळ नमावया ॥१८॥
वंदूनि श्रीरामाचे चरण ॥ म्हणे महाराजा वांचविला प्राण ॥ वेधलें अस्त्र अति दुर्गम ॥ देखिलें नाहीं कधीं हो ॥१९॥
अस्त्र नव्हे हें परम काळ ॥ महाप्रळयींचें उतरलें सबळ ॥ आजि माझा अंतकाळ ॥ ओढावला होता महाराजा ॥१२०॥
परी तूं माझी माय सघन ॥ लगबगीनें आलीस धांवून ॥ म्हणूनि वांचला माझा प्राण ॥ प्रळयास्त्रामाझारीं ॥२१॥
तरी तुझिया उपकारा ॥ उत्तीर्णता न होय मज पामरा ॥ ऐसें वदोनि वागूत्तरा ॥ चरणांवरी लोळतसे ॥२२॥
अति कनवाळू सीतापती ॥ सप्रेम हदयीं धरिला मारुती ॥ म्हणें तुजसाठीं बा या क्षिती ॥ तीन वेळां आलों मी ॥२३॥
तेव्हां चतुर्थ अस्त्रबंधन ॥ मुक्त झालें तुजकारण ॥ परी असो तव शत्रु कोण ॥ वेगें वद मम वत्सा ॥२४॥
येरु म्हणे महाराजा ॥ अकल्पित लाभ संकट चोजा ॥ शत्रु येथें कवण माझा ॥ प्राप्त झाला असे कीं ॥२५॥
तरी आतां प्रस्तुतकाळीं ॥ क्षत्रिय नसे कोणी बळी ॥ परी नाथपंथी अस्त्रफळी ॥ मिरवीतसे महाराजा ॥२६॥
तरी महाराजा नवांतील एक ॥ आला असेल प्रतापदायक ॥ तयाचा प्रताप जो अर्क ॥ असे अजिंक्य सर्वांसी ॥२७॥
ऐसें ऐकूनि मारुतीवचन ॥ म्हणे राम नाथपंथी भक्त जाण ॥ तयांसी रळी हे वायुनंदन ॥ करुं नये सहसाही ॥२८॥
ते भक्त माझे आवडीचे असती ॥ तयांसी रळी न करी मारुती ॥ आपण आपुल्या विक्षेपवृत्ती ॥ वाढवूं नये सर्वज्ञा ॥२९॥
ऐसी नीति रघुवीर ॥ अंजनीसुता बोलोनि उत्तर ॥ हदयांत पाहे जनकजावर ॥ नाथ कोणता नवांतुनी ॥१३०॥
तों सहज दृष्टी अंतरीं करितां ॥ चित्त गुंतलें गोरखसुता ॥ मग मारुतीसी म्हणे वो प्रतापवंता ॥ गोरक्षनाथ असे हा ॥३१॥
असे जो हरिनारायण ॥ तयाचा अवतार गोरक्ष जाण ॥ या उपरी बले मारुति वचन ॥ चला जाऊं दर्शना तयाच्या ॥३२॥
या सीमेपासूनि एक योजन ॥ तेणें रचूनि हें संधान ॥ प्रतापी आहे गौरनंदन ॥ स्त्रीराज्यांत जाते झाले ॥३३॥
तया नाथाची घेतां भेटीं ॥ एक अर्थ आहे आमुचे पोटीं ॥ तो साधूनि घेईन त्यांत शेवटीं ॥ तरी कृपाजेठी चलावें ॥३४॥
राम म्हणे वो अर्थ कोण ॥ तो मातें करी निवेदन ॥ मग सकळ कथा अंजनीनंदन ॥ मच्छिंद्राची बदलासे ॥३५॥
मैनाकिनीचें तपोवचन ॥ मच्छिंद्र पाठविला म्हणोन ॥ तरी गोरक्ष आतां जाऊन ॥ येईल घेऊन मच्छिंद्रा ॥३६॥
तरी त्यासी अमृतवाणी ॥ बोलूनि गोंवावा दृढचरणीं ॥ मग तो गोरक्ष मच्छिंद्र लागूनि ॥ नेणार नाहीं कदाही ॥३७॥
ऐसा विचार सुचवी रामातें ॥ मग बोलता झाला सीतानाथ ॥ म्हणे बा तुझा पुरवावया अर्थ ॥ चाल गोरक्षा भेटावया ॥३८॥
युक्तीप्रयुक्ती बोलूनि वचन ॥ परमादरें तोषवून ॥ इतुका अर्थ घेऊं मागून ॥ तुजसाठीं कपींद्रा ॥३९॥
ऐसें वदूनि रघुनाथ ॥ मग चालते झाले उभयतां ॥ मध्यरात्रीचा समय होतां ॥ चिनापट्टम ग्रामा पोंचले ॥१४०॥
तंव त्या ग्रामीं सुखशयनीं ॥ पहुडले होते सुखपणीं ॥ स्वस्वरुपीं अंतःकरणीं ॥ हेलावतसे ब्रह्मांड ॥४१॥
येरीकडे रघुनाथ ॥ आणिक द्वितीय अंजनीसुत ॥ ग्रामानिकट येता त्वरित ॥ स्वरुपातें पालटती ॥४२॥
शुद्ध करुनि याचकपण ॥ भावें आले उत्तम ब्राह्मण ॥ नमन करिता गौरनंदन ॥ तया ठायीं पालटले ॥४३॥
तंव तो साधक गोरक्षनाथ ॥ बैसला होता निवांत ॥ बाचे अंशघन सदगुरुनाथ ॥ प्रेमच्छंदें डुल्लतसे ॥४४॥
जैसा जळामाजी मीन ॥ तळपत आहे स्वच्छंदें करुन ॥ तन्न्यायें गोरक्षनंदन ॥ श्रीगुरुभजनीं डोलतसे ॥४५॥
तों येरीकडे उभयतां ॥ प्रत्यक्ष जाऊनि तेथ ॥ आदेश म्हणूनि वंदिला नाथ ॥ निकट जाऊनि बैसले ॥४६॥
बोलती बैसतांचि वचन ॥ आम्ही षड्रशास्त्री ब्राह्मण ॥ तुम्ही नाथ परिपूर्ण ॥ महीवरी असतां ॥४७॥
योगियांमाजी शिरोमणी ॥ जितेंद्रिय सदा दमनी ॥ विरक्तांत पूर्णपणीं ॥ मिरविसी महाराजा ॥४८॥
धैर्याब्धीचें बुद्धिजळ ॥ मिरविसी विवेकपात्रीं सबळ ॥ परघात तो वडवानळ ॥ शांतोदरीं सांठविसी ॥४९॥
मित्रशत्रुद्वितीयतटी ॥ सदैवकृपासरितेचा पूर लोटी ॥ क्षेमालिंगनअर्थीं भेटी ॥ वर्तविसी महाराजा ॥१५०॥
तरी सच्चिदानंद तेजाकारु ॥ कीं वहनादि चराचरु ॥ एक पाहणें जंगमादरु ॥ दटाविसी महाराजा ॥५१॥
तूं ऐसा औदार्यदाता ॥ अपूर्व मिरविसी धनवंता ॥ तरी महाराजा आमुच्या अर्था ॥ साधिला तो पुरवीं कां ॥५२॥
गोरक्ष म्हणे विप्रोत्तमा ॥ कोण कामना वेधली तुम्हां ॥ तरी सरिताकार्यउगमा ॥ प्रसिद्धपणीं मिरवावें ॥५३॥
येरु म्हणती जी योगशीला ॥ वरदपात्री ओपूं बोला ॥ मग आमुची सरिता विपुला ॥ आनंद जळीं दाटेल ॥५४॥
तरी भाष देऊनि आतां ॥ तोषवीं कां आमुचे चित्ता ॥ भाष्य दिधल्यावरी अर्था ॥ दर्शवूं तूतें महाराजा ॥५५॥
ऐसी ऐकोनि तयांची वाणी ॥ तो गोरक्ष विचार करी मनीं ॥ कीं इतुका गौप्य मेदिनीं ॥ कोण आहे मजपाशीं ॥५६॥
शिंगी सारंगी कुबडी फावडी ॥ मुद्रा शैली कंथा घोंगडी ॥ पात्र भोपळा संपदा एवढी ॥ आम्हांपाशीं विराजे ॥५७॥
याविरहित आणिक दुसरा ॥ अर्थ न राहिली आमुच्या आश्रा ॥ परी यानें कल्पिलें काय अंतरा ॥ हें तों कांहीं कळेना ॥५८॥
यापरी आणिक विचार चित्तीं ॥ कीं अवसर लोटला मध्यरात्रीं ॥ त्यांतही स्त्रीदेशाप्रती ॥ पुरुष आला हें कैसें ॥५९॥
तरी हे मानव सहसा नसती ॥ स्वर्गसुखाचे पात्र असती ॥ शुक्र कीं वरुण गभस्ती ॥ वाचस्पति पातला ॥१६०॥
कीं मंगळ किंवा विरिंची सुंदर ॥ कीं गण किंवा गंधर्व साचार ॥ कीं यक्ष रक्ष अश्विनीकुमर ॥ कीं तपोलोकादि पातले ॥६१॥
नातरी व्हावया आगमन ॥ मानवा नसेही साधन ॥ तरी हे देवचि निश्वयवचन ॥ मानवी कृत्य नसेचि ॥६२॥
ऐसें भासूनि दृढ चित्तांत ॥ आणि विचारी हदयांत ॥ कवण कामना आहे यांतें ॥ शोध करुं याचा ॥६३॥
म्हणूनी अंतरदृष्टी अंतःकरणीं ॥ करुनि विचार शोधी मुनी ॥ परी कांहींएक अर्थ तों तरणी ॥ आश्रयातें लागेना ॥६४॥
मग म्हणे असो कैसें ॥ आपण चालिलों ज्या कार्यास ॥ तितुकें भिन्न करुनि यास ॥ मागेल तेंचि आदरुं ॥६५॥
ऐसा विचार करुनि मनीं ॥ बोलतां झाला प्रसिद्धपणीं ॥ म्हणे महाराजा भूदेवतरणी ॥ तुम्ही सहसा नोहेती ॥६६॥
काय प्राप्ती द्विजवरा ॥ चालूनि येईल येथवरा ॥ काळकृत्तांत सीमेवरा ॥ चतुर्थ अस्त्र विराजती ॥६७॥
प्रतापार्क वायुकुमर ॥ ते रश्मी तसे भुभुःकार ॥ त्यावरी प्रेरिला वैश्वानर ॥ चतुर्थास्त्र प्रतापी ॥६८॥
ऐशिया संकटीं भूदेवराया ॥ कोण रेवाण येईल उपाया ॥ शिवहलातें प्राशिलिया ॥ वाचेल ऐसें वाटेना ॥६९॥
कीं दहन आकाशीं कवळितां ॥ तेथें पतंग मिरवी आपुली वीर्यता ॥ कीं मशक मेरुतें वाहूनि तोली वरता ॥ जात थिल्लरीं बुडवावया ॥१७०॥
तेवीं येथें यावया कारण ॥ कदा न पावे मनुष्या गमन ॥ तरी महाराजा प्रज्ञावान ॥ कोण तुम्ही तें सांगा ॥७१॥
ऐसें बोलूनि माथा चरणीं ॥ ठेविता झाला सलीलपणीं ॥ मग एकमेकांतें विलोकुनी ॥ हास्यवदन करिताती ॥७२॥
याउपरी बोले रघुनंदन ॥ आतां यातें ठेवणें भिन्न ॥ हें योग्य मातें न ये दिसून ॥ स्वपंकजा दावावया ॥७३॥
ऐसें वदतां रघुपती ॥ मान तुकावी प्राज्ञमूर्ती ॥ मग प्रकट करुनि स्वरुपप्राप्ती ॥ नाथ हदयीं कवळिला ॥७४॥
म्हणे वत्सा ऐक वचन ॥ कामें वेधला वायुनंदन ॥ कीं मच्छिंद्रयतीलागून ॥ नेऊं नये स्वदेशीं ॥७५॥
मैनाकिनी नृपदारा ॥ परम आचरली तपाचारा ॥ वचनीं गोंवूनि वायुकुमरा ॥ नाथ मच्छिंद्रातें मागीतलें ॥७६॥
तरी यशाची उभवूनि कोटी ॥ प्रेरिला आहे मच्छिंद्रजेठी ॥ तरी हा अर्थ मारुतीचे पोटीं ॥ पूर्णपणीं मिरवला ॥७७॥
याविरहित मागणें तुजसी ॥ कांही नाहीं तपोराशी ॥ तरी तूं जाऊनि तया भेटीसी ॥ श्रीनाथासी नेऊं नको ॥७८॥
ऐसें ऐकूनि लाघवी वचन ॥ बोलता झाला गौरीनंदन ॥ हे महाराजा प्रज्ञावान ॥ सत्य वचन बोलतसां ॥७९॥
परी पहा जी प्रज्ञावानराशी ॥ आम्ही म्हणवितों योगाभ्यासी ॥ तरी हें अनुचित कर्म आम्हांसी ॥ प्रपंच करु साजिरा ॥१८०॥
तरी इतुकें काम करुनि भिन्न ॥ मागाल तरी देईन प्राण ॥ परी या देशीं मच्छिंद्र जाण ॥ ठेवणार नाहीं सहसाही ॥८१॥
भूवरी आकाश अवघें पडो ॥ मेरुमांदार उलथोनि पडो ॥ कीं अवघी मही रसातळीं बुडो ॥ परी मी न ठेवीं गुरुवर्या ॥८२॥
यावरी बोले रघुनंदन ॥ इतुकें आमुचें करीं मान्य ॥ गोरक्ष म्हणे पितरांकारण ॥ घडूनि आल्या घडेना ॥८३॥
तरी शांतिमांदार रघुनंदन ॥ हस्तकीं धरिला वायुनंदन ॥ म्हणे बा सकळ प्रताप गुणसंपन्न ॥ करशील कंदन निश्चयें ॥८४॥
ऐसें बोलतां गौरनंदन ॥ मारुतीसी क्रोध आला दारुण ॥ रामासी म्हणे करीन कंदन ॥ शब्दभ्रष्ट आतांचि ॥८५॥
परी इतुका अनर्थ कासयासाठीं ॥ लघुकार्यातें आटाआटी ॥ तुज या वचनाची वागवटी ॥ फिटूनि गेली महाराजा ॥८६॥
आतां प्रारब्धयोग कैसा ॥ घडूनि येई तयाच्या लेशा ॥ परी त्या आपुल्या भाषा ॥ सत्य करुनि शेवटविलें ॥८७॥
ऐशा युक्तीप्रयुक्तीकरुन ॥ शांत केला वायुनंदन ॥ मग गोरक्षा हदयीं धरुन ॥ रघुनंदन चालिला ॥८८॥
गोरक्षें चरणीं घालूनि मिठी ॥ म्हणे महाराजा अस्त्रें चावटी ॥ तूतें केली असे पोटीं ॥ क्षेमाब्धींत सांठविला ॥८९॥
ऐसें विनवूनि वाणी रसाळ ॥ बोळविला प्रतापशीळ ॥ अस्त्रा दशरथबाळ ॥ स्वस्थानासी पातला ॥१९०॥
याउपरी पुढिले अध्यायीं कथन ॥ शृंगमुगुट पाहील वायुनंदन ॥ मैनाकिनी राज्यभाषण ॥ गुरुसूचना करील तो ॥९१॥
ती कथा परम सुधारस सुंदर ॥ श्रोत्यांसी सांगेल धुंडीकुमर ॥ नरहरिवंशी संतकिंकर ॥ मालूवरी विराजला ॥९२॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ एकोनविंशोध्याय गोड हा ॥१९३॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ नवनाथभक्तिसार एकोनविंशोध्याय समाप्त ॥
