अर्जुन म्हणाला
संन्यासाचे कसे तत्त्व त्यागाचे हि कसे असे । मी जाणू इच्छितो कृष्णा सांगावे वेगवेगळे ॥ १ ॥
श्री भगवान् म्हणाले
सोडणे काम्य कर्मे तो ज्ञाते संन्यास जाणती । फळ सर्व चि कर्माचे सोडणे त्याग बोलती ॥ २ ॥
दोष-रूप चि ही कर्मे सोडावी म्हणती कुणी । न सोडावी चि म्हणती यज्ञ-दान-तपे कुणी ॥ ३ ॥
तरी ह्याविषयी ऐक माझा निश्चित निर्णय । त्यग जो म्हणती तो हि तिहेरी भेदला असे ॥ ४ ॥
यज्ञ-दान-तपे नित्य करणीय अवश्यक । न सोडावी चि ती होती ज्ञानवंतास पावक ॥ ५ ॥
परी ही पुण्य-कर्मे हि ममत्व फळ सोडुनी । करणे योग्य हा माझा जाण उत्तम निर्णय ॥ ६ ॥
नेमिले कार्य जे त्याचा संन्यास नजुळे चि तो । केला तसा जरी मोहे त्याग तामस बोलिला ॥ ७ ॥
कष्टामुळे चि जे कर्म सोडणे आंग राखुनी । त्याग राजस तो वांझ न देखे आपुले फळ ॥ ८ ॥
करणे नेमिले कर्म कर्तव्य चि म्हणूनिया । ममत्व फळ सोडूनि त्याग तो मान्य सात्त्विक ॥ ९ ॥
कर्मी शुभाशुभी जेंव्हा राग-द्वेष न राखतो । सत्त्वांत मुरला त्यागी ज्ञने छेदूनि संशय ॥ १० ॥
अशक्य देहवंतास सर्वथा कर्म सोडणे । म्हणूनि जो फल-त्यागी तो त्यागी बोलिला असे ॥ ११ ॥
तिहेरी फळ कर्माचे बरे वाईट मिश्रित । त्याग-हीनास ते लाभे संन्यासी मुक्त त्यांतुनी ॥ १२ ॥
ऐक तू मजपासूनि ज्ञात्यांचा कर्म-निर्णय । परभारे चि हे कर्म करिती पांच कारणे ॥ १३ ॥
अधिष्ठान अहंकार तशी विविध साधने । वेगळाल्या क्रिया नाना दैव ते येथ पांचवे ॥ १४ ॥
काया-वाचा-मने जे जे मनुष्य करितो जगी । धर्माचे वा अधर्माचे त्याची ही पांच कारणे ॥ १५ ॥
तेथ जो शुद्ध आत्म्यास कर्ता मानूनि बैसला । संस्कार-हीन तो मूढ तत्त्व नेणे चि दुर्मति ॥ १६ ॥
नसे ज्यास अहंभाव नसे बुद्धीत लिप्तता । मारी विश्व जरी सारे न मारी चि न बांधिला ॥ १७ ॥
ज्ञाता ज्ञेय तसे ज्ञान तिहेरी कर्म-बीज हे । क्रिया करण कर्तृत्व कर्मांगे तीन त्यांतुनी ॥ १८ ॥
ज्ञाता-कर्मांत कर्त्यांत त्रिगुणी तीन भेद जे । रचिले ते कसे ऐक गुण-तत्त्वज्ञ वर्णिती ॥ १९ ॥
भूत-मात्रांत जे पाहे भाव एक सनातन । अभिन्न भेदलेल्यांत जाण ते ज्ञान सात्त्विक ॥ २० ॥
भेद-बुद्धीस पोषूनि सर्व भूतांत पाहते । वेगळे वेगळे भाव जाण ते ज्ञान राजस ॥ २१ ॥
एका देहांत सर्वस्व मानुनी गुंतले वृथा । भावार्थ-हीन जे क्षुद्र जाण ते ज्ञान तामस ॥ २२ ॥
नेमिले जे न गुंतूनि राग-द्वेष न राखता । केले निष्काम-वृत्तीने कर्म ते होय सात्त्विक ॥ २३ ॥
ध्रूनि कामना चित्ती जे अहंकार-पूर्वक । केले महा खटातोपे कर्म ते होय राजस ॥ २४ ॥
विनाश वेच निष्पत्ति सामर्थ्य हि न पाहता । आरंभिले चि जे मोहे कर्म ते होय तामस ॥ २५ ॥
निःसंग निरहंकार उत्साही धैर्य-मंडित । फळो जळॉ चळे ना तो कर्ता सात्त्विक बोलिला ॥ २६ ॥
फल-कामुक आसक्त लोभी अस्वच्छ हिंसक । मारिता हर्ष-शोके तो कर्ता राजस बोलिला ॥ २७ ॥
स्वच्छंदी क्षुद्र गर्विष्ठ घातकी शठ आळशी । दीर्घ-सूत्री सदा खिन्न कर्ता तामस बोलिला ॥ २८ ॥
बुद्धीचे भेद जे तीन धृतीचे हि तसे चि जे । गुणानुसार ते सारे सांगतो वेग्वेगळे ॥ २९ ॥
अकर्तव्ये बंध-भय कर्तव्ये मोक्ष निर्भय । जाणे सोडू धरू त्यांस बुद्धि सात्त्विक ओळख ॥ ३० ॥
कार्याकार्य कसे काय काय धर्म अधर्म तो । जी जाणू न शके चोख बुद्धि राजस ओळख ॥ ३१ ॥
धर्म मानी अधर्मास अंधारे भरली असे । अर्थ जी उलटा देखे बुद्धि तामस ओळख ॥ ३२ ॥
जी इंद्रिये मन प्राण ह्यांचे व्यापर चालवी । समत्वे स्थिर राहूनि धृति सात्त्विक जाण ती ॥ ३३ ॥
धर्मार्थकाम सारे चि चालवी सोय पाहुनी । बुडवी जी फलाशेत धृति राजस जाण ती ॥ ३४ ॥
निद्रा भय न जी सोडी शोक खेद तसा मद । घाली झांपड बुद्धीस धृति तामस जाण ती ॥ ३५ ॥
तिन्ही प्रकारचे आता सांगतो सुख ऐक ते ॥ ३६ ॥
अभ्यासे गोड जे होय दुःखाचा अंत दाखवी । जे कडू विख आरंभी अंती अमृत-तुल्य चि । आत्म्यांत शुद्ध बुद्धीस लाभले सुख सात्त्विक ॥ ३७ ॥
आरंभी गोडसे वाटे अंती मारक जे विख । भासे विषय-संयोगे इंद्रिया सुख राजस ॥ ३८ ॥
निद्रा आळस दुर्लक्ष ह्यांनी आत्म्यास घेरुनी । आरंभी परिणामी हि गुंगवी सुख तामस ॥ ३९ ॥
इथे पृथ्वीवरी किंवा स्वर्गी देवादिकांत हि । काही कुठे नसे मुक्त प्रकृतीच्या गुणांतुनी ॥ ४० ॥
ब्राह्मणादिक वर्णांची कर्मे ती ती विभागिली । स्वभाव-सिद्ध जे ज्याचे गुण त्यास धरूनिया ॥ ४१ ॥
शांति क्षमा तप श्रद्धा ज्ञान विज्ञान निग्रह । ऋजुता आणि पावित्र्य ब्रह्म-कर्म स्वभावता ॥ ४२ ॥
शौर्य दैर्य प्रजा-रक्षा युद्धी हि अ-पलायन । दातृत्व दक्षता तेज क्षात्र-कर्म स्वभावता ॥ ४३॥
शेती व्यापार गो-रक्षा वैश्य-कर्म स्वभावता । करणे पडिली सेवा शूद्र-कर्म स्वभावता ॥ ४४ ॥
आपुल्या आपुल्या कर्मी दक्ष तो मोक्ष मेळवी । ऐक लाभे कसा मोक्ष स्व-कर्मी लक्ष लावुनी ॥ ४५ ॥
जो प्रेरी भूत-मात्रास ज्याचा विस्तार विश्व हे । स्व-कर्म-कुसुमी त्यास पूजिता मोक्ष लाभतो ॥ ४६ ॥
उणा हि अपुला धर्म पर-धर्माहुनी बरा । स्वभावे नेमिले कर्म करी तो दोष जाळितो ॥ ४७ ॥
सहज-प्राप्त ते कर्म न सोडावे सदोष हि । दोष सर्व चि कर्मांत राहे अग्नींत धूर तो ॥ ४८ ॥
राखे कुठे न आसक्ति जिंकूनि मन निःस्पृह । तो नैष्कर्म्य महा-सिद्धि पावे संन्यास साधुनी ॥ ४९ ॥
सिद्धीस लाभला ब्रह्म गांठी कोण्यापरी मग । ज्ञानाची थोर ती निष्ठा ऐक थोडांत सांगतो ॥ ५० ॥
बुद्धि सात्त्विक जोडूनि धृतीचा दोर खेचुनी । शब्दादि-स्पर्श टाळूनि राग-द्वेषांस जिंकुनी ॥ ५१ ॥
चित्त वाचा तनू नेमी एकांती अल्प सेवुनी । गढला ध्यान-योगात दृढ वैराग्य लेउनी ॥ ५२ ॥
बळ दर्प अहंकार काम क्रोध परिग्रह । ममत्वासह सोडूनि शांतीने ब्रह्म आकळी ॥ ५३ ॥
ब्रह्म झाला प्रसन्नत्वे न करी शोक कामना । पावे माझी परा भक्ति देखे सर्वत्र साम्य जी ॥ ५४ ॥
भक्तीने तत्त्वता जाणे कोण मी केवढा असे । ह्यापरी मज जाणूनि माझ्यात मिसळे मग ॥ ५५ ॥
करूनि हि सदा कर्मे सगळी मज सेवुनी । पावे माझ्या कृपेने तो अवीट पद शाश्वत ॥ ५६ ॥
मज मत्पर-वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी । समत्व न ढळू देता चित्त माझ्यात ठेव तू ॥ ५७ ॥
मग सर्व भये माझ्या कृपेने तरशील तू । मीपणे हे न मानूनि पावशील विनाश चि ॥ ५८ ॥
म्हणसी मी न झुंजे चि हे जे मीपण घेउनी । तो निश्चय तुझा व्यर्थ स्वभाव करवील चि ॥ ५९ ॥
स्वभाव-सिद्ध कर्माने आपुल्या बांधिलास तू । जे टाळू पाहसी मोहे अवश्य करिशील ते ॥ ६० ॥
राहिला सर्व भूतांच्या हृदयी परमेश्वर । मायेने चाळवी त्यास जणू यंत्रांत घालुनी ॥ ६१ ॥
त्याते चि सर्व-भावे तू जाई शरण पावसी । त्याच्या कृपा-बळे थोर शांतीचे स्थान शाश्वत ॥ ६२ ॥
असे गूढाहुनी गूढ बोलिलो ज्ञान मी तुज । ध्यानी घेऊनि ते सारे स्वेच्छेने योग्य ते करी ॥ ६३ ॥
सर्व गूढांतले गूढ पुन्हा उतम वाक्य हे । हितार्थ सांगतो ऐक फार आवडसी मज ॥ ६४ ॥
प्रेमाने ध्यास घेऊनि यजी मज नमी मज । प्रिय तूमिळसी माते प्रतिज्ञा जाण सत्य ही ॥ ६५ ॥
सगळे धर्म सोडुनि एका शरण ये मज । जाळीन सर्व मी पापे तुझी शोक करू न्को ॥ ६६ ॥
न कथी हे कधी त्यास तपो-हीन अभक्त जो । श्रवणेच्छा नसे ज्यास माझा मत्सर जो करी ॥ ६७ ॥
सांगेल गुज हे थोर माझ्या भक्त-गणांत जो । तो त्या परम भक्तीने मिळेल मज निश्चित ॥ ६८ ॥
कोणी अधिक त्याहूनि माझे प्रिय करी चि ना । जगी आवडता कोणी न होय मज त्याहुनी ॥ ६९ ॥
हा धर्म-रूप संवाद जो अभ्यासील आमुचा । मी मानी मज तो पूजी ज्ञान-यज्ञ करूनिया ॥ ७० ॥
हे ऐकेल हि जो कोणी श्रद्धेने द्वेष सोडुनी । पावेल कर्म-पूतांची तो हि निर्वेध सद्-गति ॥ ७१ ॥
तू हे एकाग्र चित्ताने अर्जुना ऐकिलेस की । अज्ञान-रूप तो मोह गेला संपूर्ण की तुझा ॥ ७२ ॥
अर्जुन म्हणाला
मोह मेला चि तो देवा कृपेने स्मृति लाभली । झालो निःशंक मी आता करीन म्हणसी तसे ॥ ७३ ॥
संजय म्हणाला
असा कृष्णार्जुनांचा हा झाला संवाद अद्भुत । थोरांचा ऐकिला तो मी नाच्वी रोम रोम जो ॥ ७४ ॥
व्यास-देवे कृपा केली थोर योग-रहस्य हे । मी योगेश्वर कृष्णाच्या मुखे प्रत्यक्ष ऐकिले ॥ ७५ ॥
हा कृष्णार्जुन-संवाद राया अद्भुत पावन । आठवूनि मनी फार हर्षतो हर्षतो चि मी ॥ ७६ ॥
स्मरूनि बहु ते रूप हरीचे अति अद्भुत । राया विस्मित होऊनि नाच्तो नाच्तो चि मी ॥ ७७ ॥
योगेश्वर जिथे कृष्ण जिथे पार्थ धनुर्धर । तिथे मी पाहतो नित्य धर्म श्री जय वैभव ॥ ७८ ॥
गीताई संपूर्ण
