Simple Sanskrit – Lesson 22
सरलं संस्कृतम् – द्वाविंशतितमः पाठः |
In this lesson we shall study Matrix 3 for 8 rows for इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, लृ and ॡ. The rule for all these 8 rows is stated by a single सूत्रम् – इको यणचि (६/१/७७)
It should be noted that in every row there would be two instances of सवर्णदीर्घसंधि as per अकः सवर्णे दीर्घः (6-1-101). For these instances, only सवर्णदीर्घसंधि would apply, because it supersedes इको यणचि (६/१/७७)
Hence there are (8×12 =) 96 संधि-s possible.
संधि-s as per this rule are also called as यण्संधि-s.
It will be appreciated that it is difficult to give examples of all 96 possible संधि-s within the matrix itself. These are compiled below.
(1) Examples for row इ +
यदि + अपि = (यद् + इ + अ + पि = यद् + य् + अ + पि) = यद्यपि।
इति + आदेशः = इत्यादेशः
इति + उत्सवः = इत्युत्सवः
अति + ऊष्णम् = अत्यूष्णम्
इति + ऋकारः = इत्यृकारः
इति + ॠकारः = इत्यॄकारः
इति + ॡकारः = इत्यॢकारः
इति + ॡकारः = इत्यॣकारः
इति + एतत् = इत्येतत्
इति + ऐश्वर्यम् = इत्यैश्वर्यम्
इति + ओजः = इत्योजः
इति + औषधिः = इत्यौषधिः
(2) Examples for row ई +
नदी + अस्ति = (नद् + ई + अ + स्ति = नद् + य् + अ + स्ति) = नद्यस्ति।
लक्ष्मी + आगमनम् = लक्ष्म्यागमनम्
लक्ष्मी + उत्सवः = लक्ष्म्युत्सवः
नदी + ऊर्जा = नद्यूर्जा
लक्ष्मी + ऋणम् = लक्ष्म्यृणम्
श्री + ॠकारः = श्र्यॄकारः
श्री + ॡकारः = श्र्यॢकारः
श्री + ॡकारः = श्र्यॣकारः
लक्ष्मी + एषा = लक्ष्म्येषा
लक्ष्मी + ऐश्वर्यम् = लक्ष्म्यैश्वर्यम्
लक्ष्मी + ओजः = लक्ष्म्योजः
पिप्पली + औषधिः = पिप्पल्यौषधिः
(3) Examples for row उ +
सु + अस्ति = (स् + उ + अ-स्ति = स् + व् + अ-स्ति) = स्वस्ति
सु + आगतम् = (स् + उ + आ + गतम् = स् + व् + आ + गतम्) = स्वागतम्।
मधु + इदम् = मध्विदम्
गुरु + ईश्वरः = गुर्वीश्वरः
गुरु + ऋषिः = गुर्वृषिः
साधु + ॠकारः = साध्वॄकारः
साधु + लृकारः = साध्वॢकारः
साधु + ॡकारः = साध्वॣकारः
साधु + एतत् = साध्वेतत्
साधु + ऐश्वर्यम् = साध्वैश्वर्यम्
साधु + ओजः = साध्वोजः
साधु + औषधिः = साध्वौषधिः
(4) Examples for row ऊ +
वधू + अपि = (वध् + ऊ + अ + गमनम् = वध् + व् + अ + पि) = वध्वपि
वधू + आगमनम् = वध्वागमनम्
वधू + इच्छा = वध्विच्छा
चमू + ईर्षा = चम्वीर्षा
अमू + ऋकारौ = अम्वृकारौ
अमू + ॠकारौ = अम्वॄकारौ
अमू + लृकारौ = अम्वॢकारौ
अमू + ॡकारौ = अम्वॣकारौ
चमू + एषा = चम्वेषा
चमू + ऐक्यम् = चम्वैक्यम्
चमू + ओजः = चम्वोजः
चमू + औद्धत्यम् = चम्वौद्धत्यम्
(5) Examples for row ऋ +
पितृ + अग्रजः = (पित् + ऋ + अ-ग्रजः) = पित् + र् + अ-ग्रजः = पित्रग्रजः |
पितृ + आदेशः = पित्रादेशः
पितृ + इच्छा = (पित् + ऋ + इ + च्छा = पित् + र् + इ + च्छा) = पित्रिच्छा।
कॄ + इति = (क् + ॠ + इ + ति = क् + र् + इ + ति) = क्रिति ।
भ्रातृ + ईर्षा = भ्रात्रीर्षा
पितृ + उत्सवः = पित्रुत्सवः
पितृ + ऊर्मिः = पित्रूर्मिः
Hardly any examples with लृ and ॡ
पितृ + एष्टिः = पित्रेष्टिः
पितृ + ऐश्वर्यम् = पित्रैश्वर्यम्
पितृ + ओजः = पित्रोजः
पितृ + औदार्यम् = पित्रौदार्यम्
(6) No Examples for row ॠ + because there are no words ending with ॠकार
(7) Examples for row लृ +
घस्लृ + अङ्गम् = घस्लङ्गम् |
घस्लृ + आदेशः (घस् + लृ + आ + देशः = घस् + ल् + आ + देशः) = घस्लादेशः|
(8) No Examples for row ॡ + because there are no words ending with ॡकार.
It would have been noted that 96 possible was a theoretical calculation. Practically, I have managed to compose only 62 examples. Examples with ऋ ॠ लृ and ॡ in particular had to be ‘managed’.
शुभं भवतु |
-o-O-o-
