श्रमण

जंगलांत राहणार्‍या या ॠषिमुनींना तापस किंवा परिव्राजक म्हणत असत; ते तपश्चर्या कशी करीत याची विशेष माहिती सापडत नाही. याच तपस्वी लोकांच्या संघांमधून लोकवस्तींत फिरून लोकांना उपदेश करणारे निरनिराळे श्रमणसंघ निघाले. श्रमण हा शब्द श्रम् धातूपासून निघाला आहे. त्याचा अर्थ कष्ट करणारा असा होतो. आज जसें शारीरिक कष्ट करणार्‍या मजुरांचें महत्त्व वाढत चाललें आहे, तसें तें बुद्धसमकाली श्रमणांचें वाढत चाललें होतें. पण मजुरांमध्ये आणि यांच्यामध्ये फरक असा की, मजुर समाजाला उपयोगी पडणार्‍या वस्तु उत्पादन करण्यासाठी कष्ट करतात आणि हे श्रमण लोक समाजांत आध्यात्मिक जागृति पैदा करण्यासाठी कष्ट करीत. कदाचित् शरीराला तपश्चर्येच्या योगाने हे लोक श्रम देत असत, म्हणून त्यांना श्रमण ही संज्ञा लावण्यांत येत असावी. पण जंगलांत राहणारे ॠषिमुनि देखील तपश्चर्येने शरीर कष्टवीत असतच; तरी त्यांना श्रमण म्हणत नसत. तेव्हा लोकांच्या हितासाठी स्वतः श्रम करणारे म्हणूनच त्यांना श्रमण म्हणत, हें अधिक संभवनीय दिसतें.

त्रेसष्ट श्रमणपंथ

बुद्धसमकालीं असे लहानमोठे त्रेसष्ट श्रमणसंघ अस्तित्वांत होते. 'यानि च तीणि यानि च सट्टि' या वाक्यांत जीं तीन आणि साठ मतें सांगितलीं आहेत त्यांत बौद्धमताचा देखील समावेश होतो की काय हें सांगतां येत नाही. तो होतो असें जर गृहीत धरलें, तर पालिवाङ्‌मयांत अनेक ठिकाणीं सांपडणार्‍या बासष्ट मतांच्या (द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि) उल्लेखचा अर्थ बरोबर लागतो. म्हणजे बुद्धाच्या श्रमणपंथाबाहेर या वेळीं आणखी बासष्ट श्रमणपंथ अस्तित्वांत होते असें ठरतें. या बासष्ट श्रमणपंथांची मतें तपशीलवार दाखविण्याचा प्रयत्‍न दीघनिकायाच्या पहिल्या ब्रहज्मजालसुत्तांत केला आहे. पण तो कृत्रिम दिसतो. ज्या वेळीं हें सुत्त लिहिलें, त्या वेळीं बासष्ट या संख्येशिवाय तपशीलवाद माहिती अस्तित्त्वांत राहिली नव्हती. तेव्हा सुत्त रचणार्‍याने बासष्ट ही संख्या भरून काढण्यासाठी नवीन तपशील रचून या सुत्तांत घातला. या जुन्या बासष्ट श्रमणपंथांची माहिती नष्ट होण्याचें कारण असें दिसतें की, त्यांपैकी प्रसिद्ध असे फारच थोडे श्रमणपंथ होते आणि लहानसहान संप्रदायांचा मोठ्या संप्रदायांत समावेश होत गेला. आजकालच्या बुवा, बैरागी वगैरे पंथांची नीट मोजणी केली, तर ते किती तरी भरतील. पण त्यांत नांवा घेण्याजोगे कबीर, दादू, उदासी वगैरे हातांच्या बोटांवर मोजण्याइतकेच शिल्लक राहतील.

तपश्चर्येचे प्रकार

बुद्धाच्या वेळीं सर्वांत मोठे श्रमणसंघ सहाच होते आणि त्यांत देखील निर्ग्रंथ श्रमणांच्या संप्रदायाचा नंबर पहिला लागतो. या पंथाचा ऐतिहासिक संस्थापक पार्श्व मुनि होय. त्याचें परिनिर्वाण बुद्धाच्या जन्मापूर्वी १९३ व्या वर्षी झालें, असें अनुमान करतां येतें. त्यापूर्वी चाळीस पन्नास वर्षे तरी पार्श्व तीर्थंकर आपल्या धर्माचा उपदेश करीत असावा. याच्या आणि इतर श्रमणसंघनायकांच्या मतांचा विचार पुढे करण्यांत येईल. सध्या या लोकांच्या तपश्चर्येचे प्रकार कोणते होतें हें निर्दिष्ट करणें इष्ट वाटतें. कां की, त्यामुळे तापसांच्या तपश्चर्येचा देखील अल्पस्वल्प बोध होऊं शकेल. श्रमणांच्या तपश्चर्येचे प्रकार अनेक सुत्तांत सापडतात. पण त्यांपैकी मज्झिमनिकायांतील महासीहनाद सुत्तांत आलेलें तपश्चर्येचें वर्णन विशेष महत्त्वाचें वाटल्याकारणानें त्याचा गोषवारा येथे देत आहें.

बुद्ध भगवान सारिपुत्ताला म्हणतो, ''हे सारिपुत्ता, मी चार तर्‍हेचें तप आचरलें होतें, हें मला आठवतें. मी तपस्वी झालों, रूक्ष झालों, जुगुप्सी झालों आणि प्रविवित्त झालों.
आपण साहित्यिक आहात ? कृपया आपले साहित्य authors@bookstruckapp ह्या पत्त्यावर पाठवा किंवा इथे signup करून स्वतः प्रकाशित करा. अतिशय सोपे आहे.
Please join our telegram group for more such stories and updates.telegram channel