बोधिसत्त्वाचें नांव
स शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिश्च सः ।
गौतमश्चार्कबंधुश्च मायादेवीसुतश्च सः ॥
अमरकोशांत हीं बोधिसत्त्वाचीं सहा नांवें दिलीं आहेत. त्यांपैकी शाक्यसिंह, शौद्धोदनि आणि मायादेवीसुत हीं तीन विशेषणें व अर्कबंधु हें त्याच्या गोत्राचें नांव आहे. बाकी सर्वार्थसिद्ध आणि गौतम या दोन नांवांपैकी त्याचें खरें नांव कोणतें ? किंवा हीं दोन्हीही त्याचीं नांवें होतीं की काय ? असा प्रश्न उपस्थित होतो.
त्रिपिटक वाङ्‌मयांत बोधिसत्त्वाचें सर्वार्थसिद्ध नांव होतें, असा उल्लेख कोठेच सापडला नाही. जातकाच्या निदानकथेंत तेवढें सिद्धत्थ (सिद्धार्थ) हें त्याचें नांव आलें आहे. पण तें देखील ललितविस्तरावरून घेतलें असावें. त्या ग्रंथांत म्हटलें आहे की.-
'अस्य हि जातमात्रेण मम सर्वार्थाः संसिध्दाः । यन्नवहमस्य सर्वार्थसिद्ध इति नाम कुर्याम् । ततो राजा बोधिसत्त्वं महता सत्कारेण सत्कृत्य सर्वार्थसिद्धोऽयं कुमारो नाम्ना भवतु इति नामास्याकार्षीत् ॥'
सर्वार्थसिद्ध हेंच नांव अमरकोशांत दिलें आहे. पण ललितविस्तरांत बोधिसत्त्वाला वारंवार सिद्धार्थकुमार असेंही म्हटलें आहे. आणि त्याचेंच 'सिद्धत्थ' हें पालि रूपान्तर. सर्वार्थसिद्ध याचें पालि रूपान्तर सब्बत्थसिद्ध असें झालें असतें; आणि तें चमत्कारिक दिसत असल्यामुळे जातकअट्ठकथाकाराने सिद्धत्थ हेंच नांव वापरलें असावें. अर्थात् सर्वार्थसिद्ध किंवा सिद्धार्थ हीं दोन्ही नांवें ललितविस्तरकाराच्या अथवा तशाच एखाद्या बुद्धभक्त कवीच्या कल्पनेंतून निघालीं असलीं पाहिजेत.
बोधिसत्त्वाचें खरें नांव गोतम होतें यांत शंका नाही. थेरीगाथेंत महाप्रजापती गोतमीच्या ज्या गाथा आहेत त्यांपैकी एक ही-
बहूनं वत अत्थाय माया जनयि गोतमं ।
ब्याधिमरणतुन्नानं दुक्खक्खन्धं ब्यपानुदि॥
'पुष्कळांच्या कल्याणासाठी मायेने गोतमाला जन्म दिला. व्याधि आणि मरण ह्यांनी पीडित झालेल्या जनांचा दुःखराशि त्याने नष्ट केला.'
परंतु महापदानसुत्तांत बुद्धाला 'गोतमो गोत्तेन' असें म्हटलें आहे. त्याचप्रमाणें अपदानग्रंथांत अनेक ठिकाणीं 'गोतमो नाम नामेन' आणि 'गोतमो नाम गोत्तेन' असे दोन प्रकारचे उल्लेख सापडतात. त्यांवरून बोधिसत्त्वाचें नांव आणि गोत्र एकच होतें की काय असा संशय येतो. पण सुत्तनिपातांतील खालील गाथांवरून तो दूर होण्याजोगा आहे.
उजुं जानपदो राजा हिमवन्तस्स पस्सतो ।
धनविरियेन संपन्नो कोसलेसु निकेतिनो ॥
आदिच्चा नाम गोत्तेन साकिया नाम जातिया ।
तम्हा कुला पब्बजितोऽम्हि राज न कामे अभिपत्थयं ॥
(पब्बज्जासुत्त, गा. १८-१९)
(बोधिसत्त्व बिंबिसार राजाला म्हणतो)- 'हे राजा, येथून सरळ हिमालयाच्या पायथ्याशीं एक धनाने आणि शौर्याने संपन्न असा प्रदेश आहे. कोसल राष्ट्रांत त्याचा समावेश होतो. तेथल्या लोकांचें गोत्र आदित्य असून त्यांना शाक्य म्हणतात. त्या कुळांतून मी परिव्राजक झालों, तो, हे राजा, कामोपभोगांच्या इच्छेने नव्हे.'
या गाथांत शाक्यांचें गोत्र आदित्य होतें असें म्हटलें आहे. एकाच काळीं आदित्य आणि गोतम हीं दोन गोत्रें असणें शक्य दिसत नाही. सुत्तनिपात प्राचीनतम असल्यामुळे आदित्य हेंच शाक्यांचें खरें गोत्र असावें. वर दिलेल्या अमरकोशाच्या श्लोकांत अर्कबंधु हें जें बुद्धाचें नांव, तें त्याचें गोत्रनांव आहे असें समजलें पाहिजे. कारण तें 'आदिच्चा नाम गोत्तेन' या वाक्याशीं चांगलें जुळतें. बोधिसत्त्वाचें खरें नांव गोतम होतें व तो बुद्धपदाला पावल्यावर त्याच नांवाने प्रसिद्धीला आला. 'समणो खलु भो गोतमो सक्यकुलापब्बजितो' अशा प्रकारचे उल्लेख सुत्तपिटकांत किती तरी ठिकाणीं आहेत.
स शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्धः शौद्धोदनिश्च सः ।
गौतमश्चार्कबंधुश्च मायादेवीसुतश्च सः ॥
अमरकोशांत हीं बोधिसत्त्वाचीं सहा नांवें दिलीं आहेत. त्यांपैकी शाक्यसिंह, शौद्धोदनि आणि मायादेवीसुत हीं तीन विशेषणें व अर्कबंधु हें त्याच्या गोत्राचें नांव आहे. बाकी सर्वार्थसिद्ध आणि गौतम या दोन नांवांपैकी त्याचें खरें नांव कोणतें ? किंवा हीं दोन्हीही त्याचीं नांवें होतीं की काय ? असा प्रश्न उपस्थित होतो.
त्रिपिटक वाङ्‌मयांत बोधिसत्त्वाचें सर्वार्थसिद्ध नांव होतें, असा उल्लेख कोठेच सापडला नाही. जातकाच्या निदानकथेंत तेवढें सिद्धत्थ (सिद्धार्थ) हें त्याचें नांव आलें आहे. पण तें देखील ललितविस्तरावरून घेतलें असावें. त्या ग्रंथांत म्हटलें आहे की.-
'अस्य हि जातमात्रेण मम सर्वार्थाः संसिध्दाः । यन्नवहमस्य सर्वार्थसिद्ध इति नाम कुर्याम् । ततो राजा बोधिसत्त्वं महता सत्कारेण सत्कृत्य सर्वार्थसिद्धोऽयं कुमारो नाम्ना भवतु इति नामास्याकार्षीत् ॥'
सर्वार्थसिद्ध हेंच नांव अमरकोशांत दिलें आहे. पण ललितविस्तरांत बोधिसत्त्वाला वारंवार सिद्धार्थकुमार असेंही म्हटलें आहे. आणि त्याचेंच 'सिद्धत्थ' हें पालि रूपान्तर. सर्वार्थसिद्ध याचें पालि रूपान्तर सब्बत्थसिद्ध असें झालें असतें; आणि तें चमत्कारिक दिसत असल्यामुळे जातकअट्ठकथाकाराने सिद्धत्थ हेंच नांव वापरलें असावें. अर्थात् सर्वार्थसिद्ध किंवा सिद्धार्थ हीं दोन्ही नांवें ललितविस्तरकाराच्या अथवा तशाच एखाद्या बुद्धभक्त कवीच्या कल्पनेंतून निघालीं असलीं पाहिजेत.
बोधिसत्त्वाचें खरें नांव गोतम होतें यांत शंका नाही. थेरीगाथेंत महाप्रजापती गोतमीच्या ज्या गाथा आहेत त्यांपैकी एक ही-
बहूनं वत अत्थाय माया जनयि गोतमं ।
ब्याधिमरणतुन्नानं दुक्खक्खन्धं ब्यपानुदि॥
'पुष्कळांच्या कल्याणासाठी मायेने गोतमाला जन्म दिला. व्याधि आणि मरण ह्यांनी पीडित झालेल्या जनांचा दुःखराशि त्याने नष्ट केला.'
परंतु महापदानसुत्तांत बुद्धाला 'गोतमो गोत्तेन' असें म्हटलें आहे. त्याचप्रमाणें अपदानग्रंथांत अनेक ठिकाणीं 'गोतमो नाम नामेन' आणि 'गोतमो नाम गोत्तेन' असे दोन प्रकारचे उल्लेख सापडतात. त्यांवरून बोधिसत्त्वाचें नांव आणि गोत्र एकच होतें की काय असा संशय येतो. पण सुत्तनिपातांतील खालील गाथांवरून तो दूर होण्याजोगा आहे.
उजुं जानपदो राजा हिमवन्तस्स पस्सतो ।
धनविरियेन संपन्नो कोसलेसु निकेतिनो ॥
आदिच्चा नाम गोत्तेन साकिया नाम जातिया ।
तम्हा कुला पब्बजितोऽम्हि राज न कामे अभिपत्थयं ॥
(पब्बज्जासुत्त, गा. १८-१९)
(बोधिसत्त्व बिंबिसार राजाला म्हणतो)- 'हे राजा, येथून सरळ हिमालयाच्या पायथ्याशीं एक धनाने आणि शौर्याने संपन्न असा प्रदेश आहे. कोसल राष्ट्रांत त्याचा समावेश होतो. तेथल्या लोकांचें गोत्र आदित्य असून त्यांना शाक्य म्हणतात. त्या कुळांतून मी परिव्राजक झालों, तो, हे राजा, कामोपभोगांच्या इच्छेने नव्हे.'
या गाथांत शाक्यांचें गोत्र आदित्य होतें असें म्हटलें आहे. एकाच काळीं आदित्य आणि गोतम हीं दोन गोत्रें असणें शक्य दिसत नाही. सुत्तनिपात प्राचीनतम असल्यामुळे आदित्य हेंच शाक्यांचें खरें गोत्र असावें. वर दिलेल्या अमरकोशाच्या श्लोकांत अर्कबंधु हें जें बुद्धाचें नांव, तें त्याचें गोत्रनांव आहे असें समजलें पाहिजे. कारण तें 'आदिच्चा नाम गोत्तेन' या वाक्याशीं चांगलें जुळतें. बोधिसत्त्वाचें खरें नांव गोतम होतें व तो बुद्धपदाला पावल्यावर त्याच नांवाने प्रसिद्धीला आला. 'समणो खलु भो गोतमो सक्यकुलापब्बजितो' अशा प्रकारचे उल्लेख सुत्तपिटकांत किती तरी ठिकाणीं आहेत.
आपण साहित्यिक आहात ? कृपया आपले साहित्य authors@bookstruckapp ह्या पत्त्यावर पाठवा किंवा इथे signup करून स्वतः प्रकाशित करा. अतिशय सोपे आहे.
