प्रवेश आठवा
(पांडवाची झोंपडी, पांडबा बसला आहे व राघू टकळीवर सूत काढीत आहे.)
पांडबा - राघू, फार वेळ असा बसूं नकोस. श्रम करूं नकोस पोरा ! नाहींतर फिरून पडायचास आजारी !
राघू - नाहीं ! बाबा, मला हें दुधाच्या घारेवाणी पांढरंशुभ्र सूत काढायला लयी आवडतं. काल मी त्या मुलांच्या खोलीत गेलों. ते मला जवळ बसवून घेतात, सूत काढायला शिकवितात. ( नारायण येतो.)
पांडबा - या बसा. राघू, त्यांच्या पायां पड. ( राघू पाया पडतो.)
नारायण - पांडबा, तुमचा राघू आतां बरा झाला नाहीं का ! अजून जरा अशक्त आहे. सुधारेल, देवाजीनं खैर केली, रामरायानं कृपा केली !
पांडोबा - आणि आपले उपकार झाले ! आपण माझ्या लेंकरासाठीं रातदिन खटपट केली, म्हणून तर हा सोन्याचा दिवस उजाडला.
नारायण - माझे कसले श्रम ? आयुष्याची दोरी बळकट असली म्हणजे सर्व कांहीं मंगलच होतं. ' देव तारी, त्या कोण मारी ? ' काय राघू, काय करतो आहेस ?
राघू - सूत काढतों आहें, महात्माजींचे आवडतं कार्य करतों ! स्वतंत्र चरखा असता तर मी त्याच्या सदैव भजनीं लागलों असतों.
नारायण - पांडबा, प्राचीन काळापासून महाराचा धंदा विणकामाचा आहे. मद्रासच्या बाजूचे अस्पृश्य मोठमोठे साधु व कवि झाले; पण त्यांचा धंदा विणकामाचाच असे. पांडबा, सूत काढावं, कापड विणावं, आणि पोटभर मीठभाकरी खावी, साधी व स्वच्छ राहणी ठेवावी; हीच ईश्वरी देणगी समजावी. अशी राहणी स्पृश्यांच्या जीवनालाहि लाजवील. मी देईन राघूला चरखा आणून.
पांडबा - पण तुम्ही आतां पैसे कुठून आणणार ?
राघू - मला त्या खोलींतील विद्यार्थी देणार आहेत चरखा.
नारायण - मग छान झालं. सारे तरूण या ' शिवूं नको ' च्या जुन्या रूढी तोडून असेंच बाहेर पडले पाहिजेत. राघू, तूं पिंजणहि शीक बरं का ? मी रात्रीची शाळा काढणार आहें तुमच्यासाठीं.
राघू - मग मी येईन शिकायला. पण शाळेला जागा ?
नारायण - त्या झाडाखाली !
राघू - तुमचं घर आहेना मोठं ?
पांडबा - नारायणराव, आपल्याला वडिलानीं घरांतून जायला सांगितलं हें खरं का ?
नारायण - हो, असं झालं आहें खरं !
