पश्याऽऽदित्यान्वसून्रुद्रानश्चिनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यद्दष्टपूर्वाणि पश्याऽऽश्चर्याणि भारत ॥६॥
विश्वरूपाची ह्या । उघडतां द्दष्टि । पसरती सृष्टि । आदित्यांच्या ॥२९८॥
मग मागुतीं ती । मिटोनि जातां च । सर्व हि त्या साच । लया जाती ॥२९९॥
देख मुखींचिया । तीव्र वाफेसवें । होतसे आघवें । ज्वालामय ॥३००॥
तया ज्वालेमाजीं । पावकादि मग । अष्टवसु -वर्ग । जन्म पावे ॥३०१॥
आणि क्रोधावेगें । जेव्हां एकत्रित । यावया पहात । भ्रू -लताग्रें ॥३०२॥
तेव्हां तेथें रुद्र - । गणांचा संभार । होतसे साचार । अवर्तार्ण ॥३०३॥
अश्विनीकुमार । होती असंख्यात । कैसे ओलाव्यांत । सौम्यतेच्या ॥३०४॥
आणि नानाविध । वायू कानांतून । पांडवा निर्माण । होती देख ॥३०५॥
ह्यापरी एकैक । स्वरूपाची लीला । सुर -सिद्धि -कुळा । जन्म देई ॥३०६॥
ऐसीं हीं विशाळ । स्वरूपें साचार । अर्जुना अपार । देख माझीं ॥३०७॥
जया स्वरूपांचें । कराया वर्णन । वेद ते हि जाण । असमर्थ ॥३०८॥
काळाचें आयुष्य । पडे थोकडें च । पहावया साच । स्वरूपें जीं ॥३०९॥
आणि सृष्टिकर्त्या । ब्रह्मदेवातें हि । सांपडे ना कांहीं । ठाव ज्यांचा ॥३१०॥
तीन हि देवांच्या । येती ना जीं कानीं । देख तीं नयनीं । स्वरूपें हीं ॥३११॥
आणि आश्चर्यांच्या । ऐश्वर्याचा भोग । घेईं येथें चांग । कौतुकें तूं ॥३१२॥
इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम ।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्‍द्रष्टुमिच्छसि ॥७॥
कल्पवृक्षाणतळीं । जैसें तृणांकुर । वाढावे अपार । धनंजया ॥३१३॥
विश्वरूपाचिया । रोम -मूळीं तैशा । वाढल्या ह्या कैशा । सृष्टि देख ॥३१४॥
वातें परमाणु । होतां खालींवर । दिसती अपार । कडोशांत ॥३१५॥
तैसीं ब्रह्मांडें हीं । करिती भ्रमण । सांध्यासांध्यातून । प्रत्यंगाच्या ॥३१६॥
येथ एक एक । देख अंग -प्रांतीं । विश्वाची संभूति । सविस्तर ॥३१७॥
आणि विश्वाच्या हि । पलीकडे कांहीं । वाटे जरी तें हि । देखावेंसें ॥३१८॥
तरी तयाची हि । तुज वाण नाहीं । देख माझ्या देहीं । आवडे तें ॥३१९॥
विश्वरूपधारी । ऐसा दयाघन । बोले जनार्दन । पार्थालागीं ॥३२०॥
तंव देखें किंवा । न देखें हें कांहीं । न सांगतां राही । स्तब्ध पार्थ ॥३२१॥
येथें कां हा ऐसा । राहिलासे स्तब्ध । म्हणोनि गोविंद । पाहे जेव्हां ॥३२२॥
तेव्हां दिसे लेणें । आर्तीचें लेवोन । राहिला अर्जुन । तैसा चि तो ॥३२३॥
न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुपा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥८॥
मन मनीं म्हणे । पार्थाची उत्कंठा । नाहीं च सर्वथा । ओहटली ॥३२४॥
अजून हि नित्य - । सिद्धानंद -मार्ग । ह्यासी नाहीं चांग । सांपडला ॥३२५॥
विश्वरूप तरी । दाखविलें भलें । परी आकळलें । नाहीं ह्यासी ॥३२६॥
जाणोनि हें देव । श्रीकृष्ण हांसले । हांसोनि बोलिले । तयालागीं ॥३२७॥
विश्वरूप तरी । दाखविलें साच । परी देखसी च । ना तें पार्था ॥३२८॥
तंव तो चतुर । म्हणे नारायणा । सांगा कमीपणा । कोणासी हा ? ॥३२९॥
बगल्याकडोन । कैसें भगवंता । सेववूं पहातां । चंद्रामृत ? ॥३३०॥
देवा तुम्ही कैसा । पुसोनि आरसा । दावूं पहातसां । आंधळ्यासी ? ॥३३१॥
किंवा बहिर्‍यासी । कैसें रमाकांत । ऐकवूं पहातां । गोड गान ? ॥३३२॥
दर्दुरासी वायां । मकरंद -कण । खावया घालोन । काय लाभ ? ॥३३३॥
आतां रागेजावें । कैसें कोणावरी । पहावें अंतरीं । विचारून ? ॥३३४॥
जयालागीं शास्त्रें । बोलती साचार इंद्रियां गोचर । नव्हें ऐसें ॥३३५॥
आणि जें केवळ । ज्ञानद्दष्टीच्या च । भागा आलें साच । विश्वरूप ॥३३६॥
चर्मचक्षूं पुढें । ठेविलें तें तुम्हीं । मग देखावें मी । कैसें सांगा ? ॥३३७॥
परी नये बोलूं । तुमचें हें न्य़ून । सोसावें आपण । हें चि भलें ॥३३८॥
तंव देव म्हणे । बोलसी जें पार्था । मान्य तें सर्वथा । आम्हांलागीं ॥३३९॥
तुज विश्वरूप । दाखवाया येथ । जाहलों प्रवृत्त । जंव आम्हीं ॥३४०॥
तंव तें पहाया । दिव्य -ज्ञान -द्दष्टि । आधीं हवी होती । द्यावयासी ॥३४१॥
परी प्रेमरंगीं । बोलतां साचार । पडला विसर । मज त्याचा ॥३४२॥
धनंजया भूमि । चोखाळिल्याविण । काय तें पेरून । बीज तेथें ? ॥३४३॥
तरी आतां माझें । विश्वरूप साच । देखसी ऐसी च । द्दष्टी देऊं ॥३४४॥
आमुचा ऐश्वर्य - । योग पाहें मग । लाभतां ती चांग । दिव्य -द्दष्टि ॥३४५॥
ऐश्वर्ययोगाचें । घडतां दर्शन । अनुभव पूर्ण । घेईं त्याचा ॥३४६॥
वेदान्तासी वेद्य । सर्व -लोक -आद्य । जगाचें आराध्य - । दैवत जो ॥३४७॥
तेणें कृष्णनाथें । भक्त -प्रेमोल्हासें । सांगितलें ऐसें । पार्थालागीं ॥३४८॥
संजय उवाच ---
एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥९॥
संजय तो म्हणे । विस्मय हा फार । मज वारंवार । कौरवेशा ॥३४९॥
कीं ह्या त्रिलोकांत । दुजी लक्ष्मीहून । भाग्यवती कोण । असे काय ? ॥३५०॥
कींवा श्रुतिवीण । जगीं दुजें कोण वर्णावया खूण । असे पात्र ? ॥३५१॥
किंवा सेवकांत । शेषाहून थोर । नसे चि साचार । दुजा कोणी ॥३५२॥
देवाचिया सोसें । जैसें योगी -जन । तैसें दुजें कोण । शिणे नित्य ? ॥३५३॥
किंवा ऐसा कोण । गरुडासमान । घेई जो वाहून । स्वामीकाजीं ? ॥३५४॥
परी सर्व हि तें । ठेवोनि बाजूस । पांडवांचा दास । झाला देव ! ॥३५५॥
देखा तयांसी च । जन्मल्पासोन । लाभलें संपूर्ण । कृष्ण -प्रेम ॥३५६॥
स्त्रियेच्या आधीन । जैसा कामीजन । तैस पार्थाधीन । झाला देव ! ॥३५७॥
तैसा पढविला । पक्षी हि बोले ना । जैसा हा अर्जुना - । संगें बोले ॥३५८॥
पाळिला जो पशु । स्वयें क्रीडेसाठीं । राहे ना तो मुठी - । माजीं ऐसा ॥३५९॥
कळेना तो कैसा । भाग्याचा उत्कर्ष । लाभला पार्थास । आज येथें ॥३६०॥
पूर्ण परब्रह्म । भोगावया भली । भाग्यवती झाली । ह्याची द्दष्टि ॥३६१॥
अर्जुनाचे शब्द । देव कैसे झेली । पुरवितो आळी । घेई जी जी ॥३६२॥
पार्थ कोपे तरी । निमूट तो साहे । रुसे तरी आहे । बुझावीत ॥३६३॥
लागलें पार्थाचें । देवालागीं पिसें । नवल हें कैसें । देखें राजा ! ॥३६४॥
जन्मल्यापासोन । जे का जितेंद्रिय । ऐसे ऋषिवर्य । शुकादिक ॥३६५॥
ते हि श्रीहरीचे । होवोनियां भाट । वर्णिती अवीट । रासक्रीडा ॥३६६॥
नित्य समाधींत । भोगिती अक्षय । जयाचें ऐश्वर्य । योगीराज ॥३६७॥
तो हा पार्थाधीन । झाला कैसा आज । नवल हें मज । वाटतसे ॥३६८॥
परी नवल हें । नको वाटावया । मज येथें राया । कौरवेशा ॥३६९॥
स्वयें कृष्णनाथें । जया स्वीकारावें । तथें ऐसें व्हावें । भाग्यवंत ॥३७०॥
म्हणोनियां बोले । देवेश तो पार्था । तुज देऊं आतां । दिव्य -द्दष्टि ॥३७१॥
जेणें विश्वरूप । देखावया चांग । होसील तूं मग । समर्थ कीं ॥३७२॥
वासुदेवाचिया । मुखांतूनि साच । ऐसीं निघतां च । अक्षरें हीं ॥३७३॥
पार्थ -ह्रदयांचा । अविद्या -अंधार । लोपला साचार । एकाएकीं ॥३७४॥
तेणें विश्वनाथें । ह्यापरी । आपुलें । ऐश्वर्य दाविलें । पार्थालागीं ॥३७५॥
दिव्य विश्वरूप । हा महा -सागर । सर्व अवतार । लाटा त्याच्या ॥३७६॥
विश्वरूप -सूर्या -। मुळें चि केवळ । जग -मृग -जळ । भासतसे ॥३७७॥
अनादि ज्या नीट । भूमिकेवरतीं । चराचराकृति । उमटतें ॥३७८॥
तें चि विश्चरूप । आपुल्या ठिकाणीं । दावी चक्र -पाणि । पांडवासी ॥३७९॥
मागें बालपणीं । देव हा श्रीकृष्ण । मृत्तिका -भक्षण । करी जेव्हां ॥३८०॥
यशोदामातेनें । तेव्हां रागेजोन । सांगतां वदन । उघडाया ॥३८१॥
झाडा द्यावयाचें । करोनि निमित्त । तेणें भीतभीत । तिजलागीं ॥३८२॥
निज -मुखामाजीं । सावकाशपनें । चौदा हि भुवनें । दावियेलीं ॥३८३॥
किंवा मधु -वनीं । ध्रुवाचिया गाला । शंखें स्पर्श केला । नारायणें ॥३८४॥
परी सर्व हि तें । ठेवोनि बाजूस । पांडवांचा दास । झाला देव ! ॥३५५॥
देखा तयांसी च । जन्मल्यापासोन । लाभलें संपूर्ण । कृष्ण -प्रेम ॥३५६॥
स्त्रियेच्या आधीन । जैसा कामीजन । तैसा पार्थाधीन । झाला देव ! । ॥३५७॥
तैसा पढविला । पक्षी हि बोले ना । जैसा हा अर्जुना - । संगे बोले ॥३५८॥
पाळिला जो पशु । स्वयें क्रीडेसाठीं । राहे ना तो मुठी - । माजीं ऐसा ॥३५९॥
कळेना तो कैसा । भाग्याच्या उत्कर्ष । लाभला पार्थास । आज येथें ॥३६०॥
पूर्ण परब्रह्म । भोगावया भली । भाग्यवती झाली । ह्याची द्दष्टि ॥३६१॥
अर्जुनाचे शब्द । देव कैसे झेली । पुरवितो आळी । घेई जी जी ॥३६२॥
पार्थ कोपे तरी । निमूट तो साहे । रुसे तरी आहे । बुझावीत ॥३६३॥
लागले पार्थाचें । देवालागीं पिसें । नवल हें कैसें । देखें राजा ! ॥३६४॥
जन्मल्यापासोन । जे का जितेंद्रिय । ऐसे ऋषिवर्य । शुकादिक ॥३६५॥
ते हि श्रीहरीचे । होवोनियां भाट । वर्णिती । रासक्रीडा ॥३६६॥
नित्य समाधींत । भोगितो अक्षय । जयाचें ऐश्वर्य । योगीराज ॥३६७॥
तो हा पार्थाधीन । झाला कैसा आज । नवल हें मज । वाटतसे ॥३६८॥
परी नवल हें । नको वाटावया । मज येथें राया । कौरवेशा ॥३६९॥
स्वयें कृष्णनाथें । जया स्वीकारावें । तयें ऐसें व्हावें । भाग्यवंत ॥३७०॥
म्हणोनियां बोले । देवेश तो पार्था । तुज देऊं आतां । दिव्य -द्दष्टि ॥३७१॥
जेणें विश्वरूप । देखावया चांग । होसील तूं मग । समर्थ कीं ॥३७२॥
वासुदेवाचिया । मुखांतूनि साच । ऐसीं निघतां च । अक्षरें हीं ॥३७३॥
पार्थ -ह्रदयींचा । अविद्या -अंधार । लोपला साचार । एकाएकीं ॥३७४॥
तेणें विश्वनाथें । ह्यापरी आपुलें । ऐश्वर्य दाविलें । पार्थालागीं ॥३७५॥
दिव्य विश्वरूप । हा महा -सागर । सर्व अवतार । लाटा त्याच्या ॥३७६॥
विश्वरूप -सूर्या - । मुळें चि केवळ । जग -मृग -जळ । भासतसे ॥३७७॥
अनादि ज्या नीट । भूमिकेवरतीं । चराचराकृति । उमटते ॥३७८॥
तॆं चि विश्वरूप । आपुल्या ठिकाणीं । दावी चक्र -पाणि । पांडवासी ॥३७९॥
मागें बाळपणीं । देव हा श्रीकृष्ण । मृत्तिका -भक्षण । करी जेव्हां ॥३८०॥
यशोदामातेनें । तेव्हां रागेजोन । सांगतां वदन । उघडाया ॥३८१॥
झाडा द्यावयाचें । करोनि निमित्त । तेणें भीतभीत । तिजलागीं ॥३८२॥
निज -मुखामाजीं । सावकाशपणें । चौदा हि भुवनें । दावियेलीं ॥३८३॥
किंवा मधु -वनीं । धुवाचिया गाला । शंखें स्पर्श केला । नारायणें ॥३८४॥
तों चि वेदांची हि । खुंटे जेथें मति । ऐसी दिव्य स्तुति । करूं लागे ॥३८५॥
तैसा अनुग्रह । भगवंतें केला । तेणें पार्थ झाला । प्रज्ञावंत ॥३८६॥
आतां पाहूं जातां । मायेचा आभास । दिसेना तयास । कोठें हि तो ॥३८७॥
एकाएकीं विश्व - । रूपाचें तें तेज । सर्वत्र सहज । प्रकटलें ॥३८८॥
तिये वेळीं मग । चमत्कारमय । आघावें चि होय । पार्थालागीं ॥३८९॥
तयाचें तों चित्त । जाहलें तटस्थ । बुडोनि गर्दींत । विस्मयाच्या ॥३९०॥
जैसा एकटा च । ब्रह्मांडोदकांत । राहिला पोहत । मांर्कडेय ॥३९१॥
तैसा लोळतसे । पार्थ तेथें तया । विश्वरूपाचिया । कौतुकांत ॥३९२॥
म्हणे येथें होतें । केवढें गगन । नेलें तें हिरोन । कोणें कोठें ? ॥३९३॥
स्थावर -जंगम । सर्व गेलें कोठें । पंच -महा -भूतें । काय झालीं ? ॥३९४॥
हारपले सर्व । दिशांचे हि ठाव । नेणों अध -ऊर्ध्व । गेले कोठें ? ॥३९५॥
जाग येतां स्वप्न । मावळे साचार । तैसे लोकाकार । हारपले ॥३९६॥
चंद्रासवें जैसें । लोपे तारांगण । सूर्य़नारायण । प्रकाशतां ॥३९७॥
तैसी प्रपंचाची । रचना संपूर्ण । टाकिली गिळून । विश्वरूपें ॥३९८॥
तेव्हां मनपण । मना आठवेना । बुद्धि हि आपणा । विसरली ॥३९९॥
इंद्रियांच्या वृत्तइ । वळोनि माघारीं । सकळ अंतरीं । सांठवल्या ॥४००॥
आणि ताटस्थ्यासी । ताटस्थ्य पडलें । टकासी लागलें । टक तेव्हां ॥४०१॥
जणूं मोहनास्त्र । पडोनि साचार । सर्व हि विचार । स्तब्ध झाले ॥४०२॥
ह्यापरी विस्मित । होवोनि कौतुकें । जंव पुढां देखे । चतुर्भुज ॥४०३॥
तंव तें चि दिसे । नानारूप झालें । मांडोनिया ठेलें । चोहींकडे ॥४०४॥
वर्षाकाळीं जैसी । पर्जन्याची वृष्टि । सकळ हि सृष्टि । व्यापीतसे ॥४०५॥
किंवा कल्पांतींचें । तेज तें चौफेर । जैसें अनिवार । वाढतसे ॥४०६॥
आपणावांचोन । तैसें दुजें कांहीं । उरूं दिलें नाहीं । भगवंतें ॥४०७॥
प्रथम तो पार्थ । पावे समाधान । स्व -स्वरूपीं लीन । होवोनियां ॥४०८॥
मग निज -नेत्र । उघडोनि पाहे । तंव देखताहे । विश्वरूप ॥४०९॥
ह्या चि दाहीं डोळां । पहावें सकळ । अदूभुत विशाळ । विश्वरूप ॥४१०॥
निज -भक्ताचें हें । थोर मनोगत । पुरवी श्रीकांत । ऐशा रीती ॥४११॥
अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्‍भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥१०॥
तया विश्वरूपीं । मग पंडु -सुत । आननें बहुत । देखतसे ॥४१२॥
जणूं रम्यतेचीं । राजमंदिरें च । तैसीं मुखें साच । श्रीहरीचीं ॥४१३॥
लावण्य -श्रियेचीं । ना तरी तीं साच । जणूं भांडारें च । प्रकटलीं ॥४१४॥
किंवा आनंदाचीं । वनें भरा आलीं । राज्य -प्राप्ति झाली । सौन्दर्यासी ॥४१५॥
तैसीं मनोहर । वदनें सुंदर । देखिलीं अपार । धनंजयें ॥४१६॥
तेविं आणिक हि । देखिलीं अनेक । मुखें भयानक । स्वभावें जीं ॥४१७॥
प्रळय -रात्रीचीं । सैन्यें उठावलीं । किंवा मुखें झालीं । मृत्यूसी च ॥४१८॥
जणूं भय -दुर्ग । रचिले प्रचंड । उघडलें कुंड । काळाग्नीचें ॥४१९॥
तैसीं अत्यद्धुत । आणि भयंकर । देखिलीं अघोर । मुखें तेणें ॥४२०॥
तेविं असामान्य । अलंकारयुक्त । देखिलीं बहुत । शांत सौम्य ॥४२१॥
ज्ञान - द्दष्टीनें हि । पाहूं जातां नीट । लागे ना शेवट । मुखांचा त्या ॥४२२॥
म्हणोनियां मग । जंव तो अर्जुन । कौतुकें लोचन । पाहूं लागे ॥४२३॥
विविध वर्णांचीं । तंव नित्य नवीं । जणूं विकसावीं । पद्म - वनें ॥४२४॥
किंवा आदित्यांच्या । शोभिवंत पंक्ति । तैसी नेत्र - कांति । दिसे तया ॥४२५॥
चमकावी जैसी । प्रळय - विद्युत । काळ्याकुट्ट दाट । मेघांमाजीं ॥४२६॥
तैसी लखलखीत । अग्निवर्ण द्दष्टि । दिसे तळवटीं । भुवयांच्या ॥४२७॥
ऐसें एकएक । अद्भुत आश्चवर्ण द्दष्टि । दिसे तळवटीं । भुवयांच्या ॥४२७॥
तंव दर्शनें तीं । देखे नानाविध । एका चि अगाध । विश्व - रूपीं ॥४२९॥
कोठें तो मुकुट । कोणीकडे बाहु । म्हणे आतां पाहूं । पाय ते हि ॥४३०॥
दर्शनाची इच्छा । ऐसी वाढवीत । जाय पंडुसुत । आवडीनें ॥४३१॥
काय मनोरथ । होतील ते व्यर्थ । तया भाग्यवंत । अर्जुनाचे ॥४३२॥
काय वायबाण । असतील राया । महादेवाचिया । भात्यामाजीं ॥४३३॥
किंवा काय मिथ्या । अक्षरांचे सांचे । ब्रह्मयाचिया वाचे - । माजीं होती ॥४३४॥
म्हणोनि तो पार्थ । देखतसे तेथ । संपूर्ण साद्यन्त । विश्वरूप ॥४३५॥
नाकळे वेदांसी । ज्याचा अंत पार । विश्वरूप थोर । ऐसें जें का ॥४३६॥
तयाचें सर्वांग । तेथें एके वेळे । निरखिती डोळे । अर्जुनाचे ॥४३७॥
चरणापासोन । मुकुटापर्यंत । थोरवी पहात । रूपाची त्या ॥४३८॥
जें कां विश्वरूप । दिसे शोभिवंत । रत्नीं अलंकृत । नानाविध ॥४३९॥
होवोनि साकार । परब्रह्में तेणें । लेइलीं भूषणें । स्वरूपाचीं ॥४४०॥
तया भूषणांचें । कराया वर्णन । मज उपमान । सांपडेना ॥४४१॥
जेणें चंद्रादित्य - । मंडळासी दीप्ती । ऐसी दिव्य कांति । तेजाची ज्या ॥४४२॥
महा - तेजाचें हि । होय जें जिव्हार । प्रकटे साचार । विश्व जेणें ॥४४३॥
ऐसा भव्य दिव्य । तेजाचा शृंगार । जो का अगोचर । बुद्धिलागीं ॥४४४॥
स्वयें चि तो तेथें । करोनि धारण । नटलें निर्गुण । परब्रह्म ॥४४५॥
विश्वरूप ऐसें । येई प्रत्ययास । लाभतां पार्थास । दिव्य - द्दष्टि ॥४४६॥
मग तो सुधीर । सरळ सुंदर । पाहूं जाई कर । तंव तेथें ॥४४७॥
काळाग्नीच्या ज्वाळा । टाकिती छेदून । ऐसीं शस्त्रें तीक्ष्ण । झळाळती ॥४४८॥
तया किरणांच्या । अति तीक्ष्णपणें । उडती फुटाणे । नक्षत्रांचे ॥४४९॥
देखोनि तें तेज । अग्नि भयभीत । म्हणे सागरांत । लपूं आतां ॥४५०॥
आल्या उसळोन । लाटा घनदाट । जणूं काळकूट । विषाच्या त्या ॥४५१॥
किंवा कल्पांतींच्या । विजांचें गहन । यावें उगवोन । रान जैसें ॥४५२॥
तैसे आयुधांनीं । सज्ज असंख्यात । देखतसे हात । पार्थ तेथें ॥४५३॥
