गुरुचरित्र / गुरूचरित्र - अध्याय चव्वेचाळीसावा

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
नामधारक म्हणे सिद्धासी । पुढें चरित्र जाहलें कैसी । विस्तारावें आम्हांसी । कृपा करीं गा दातारा ॥१॥
समस्त भक्त सेवा करिती । त्यांत एक विणकर तंती । अत्यंत करितसे भक्ति । नित्य येवोनि नमस्कारी ॥२॥
तीन प्रहर संसारयात्रा । करुनि येतसे पवित्रा । राजांगण झाडी विचित्रा । नमस्कार करी दुरोनि ॥३॥
ऐसे किती दिवस क्रमिले । व्रत शिवरात्री आलें । समस्त यात्रेसी निघाले । मातापिता तंतिकाचे ॥४॥
त्यासी बोलाविती यात्रेसी । तो म्हणतसे नयें तयांसी । तुम्ही मूर्ख असा पिसीं । माझा श्रीपर्वत येथेंचि असे ॥५॥
श्रीगुरु माझा मल्लिकार्जुन । पर्वत म्हणिजे श्रीगुरुभुवन । आपण न यें येथून । चरण सोडोनि श्रीगुरुचे ॥६॥
समस्त लोक त्यासी हांसती । पिसें लागलें यासी म्हणती । चला जाऊं म्हणोनि निघती । भ्राता माता पिता त्याचे ॥७॥
नगरलोक समस्त गेला । आपण एकला राहिला । श्रीगुरुमठासी आला । गुरु पुसती तयासी ॥८॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । कां गा यात्रेसी तूं न वचसी । तंतिक म्हणे स्वामीसी । माझी यात्रा तुमचे चरण ॥९॥
नाना तीर्थयात्रादि देखा । तुमचे चरणीं असे निका । वायां जाती मूर्ख लोक । पाषाणदर्शन करावया ॥१०॥
ऐसें म्हणोनि तंतिक । नमस्कार करी नित्य देख । तंव पातली शिवरात्रि ऐक । माघवद्य चतुर्दशी ॥११॥
श्रीगुरु होते संगमासी । दोन प्रहर होतां भक्त परियेसीं । आपण गेला स्नानासी । उपवास असे शिवरात्रीचा ॥१२॥
संगमीं स्नान करोनि । श्रीगुरुतें नमस्कारोनि । उभा ठेला कर जोडोनि । भक्तिपूर्वक एकोभावें ॥१३॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । तुझीं समस्त गेलीं यात्रेसी । तूं एकलाचि राहिलासी । पहातासी विनोद श्रीपर्वताचा ॥१४॥
पुसती कधीं देखिलासी ? । म्हणे स्वामी नेणें कधींसी । तुमचे चरणीं आम्हांसी । सर्व यात्रा सदा असती ॥१५॥
त्याचा भाव पाहोनी । जवळी बोलाविती श्रीगुरुमुनि । बैस म्हणती कृपा करुनि । दाखवूं म्हणती श्रीपर्वत ॥१६॥
नयन झांकूनि पादुकेसी । दृढ धरीं गा वेगेंसीं । ऐसें म्हणोनि तयासी । मनोवेगें घेऊनि गेले ॥१७॥
क्षण न लागतां श्रीगिरीसी । घेऊनि गेले भक्तासी । तीरीं बैसले पाताळगंगेसी । नयन उघडीं म्हणती त्यातें ॥१८॥
क्षणैक मात्र निद्रावस्था । म्हणतां झाला जागृता । अवलोकितां पर्वत दिसत । म्हणे स्वप्न किंवा सत्य ॥१९॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । कां गा भ्रांतपणें पाहसी । वेगें जावें दर्शनासी । क्षौर स्नान करुनियां ॥२०॥
श्रीगुरु ऐसे निरोप देतां । शीघ्र गेला स्नानाकरितां । तेथें देखिलीं मातापिता । भ्राता ग्रामलोक सकळिक ॥२१॥
ते पुसती तयासी । कवणें मार्गें आलासी । आमुची भेटी कां न घेसी । लपून येणें कोण धर्म ॥२२॥
विनवीतसे मातापित्यांसी । आम्ही निघालों आजि दोन प्रहरेंसी । एक घटिका लागली वाटेसी । आतां आलों गुरुसमागमें ॥२३॥
एक हांसती मिथ्या म्हणती । आम्हांसवेंचि आला लपत । ऐसें बडिवारें बोलत । अबद्ध म्हणती सकळ जन ॥२४॥
तो कोणासवें न बोले । शीघ्र स्नान क्षौर केलें । पुष्पें अक्षता बेलें । घेऊनि गेला पूजेसी ॥२५॥
पूजा करितां लिंगस्थानीं । देखता झाला श्रीगुरुमुनि । अति विस्मय करोनि । पूजा केली मनोभावें ॥२६॥
समस्त लोक पूजा करिती । श्रीगुरु सर्व पूजा घेती । तंतिक म्हणतसे चित्तीं । श्रीगुरुराज आपणचि शंकर ॥२७॥
ऐसा निर्धार करुनि । पाहिजे प्रसाद-फल खुणी । घेऊनि आला गुरुसंनिधानीं । एकचित्तें परियेसा ॥२८॥
श्रीगुरु पुसती तयासी । एधवां राहसी किंवा जासी । तंतिक विनवी स्वामियासी । एक देखिलें नवल आतां ॥२९॥
समस्त लोक जाऊनि । देवालयाभीतरीं बैसोनि । पूजा करिती तुमचे चरणीं । लिंग न देखों तुम्हीच तेथें ॥३०॥
श्रीगुरु तूं जवळीच असतां । इतुके दुरी कां कष्‍टती वृथा । लोक येताति बहुता । काय कारण या स्थाना ॥३१॥
तूं तरी केवळ परमेश्वर । दिसतोसि आम्हां नर । न कळे तुझा महिमा अपार । गौप्यरुपें गुरुनाथा ॥३२॥
सर्व जन मूढ होऊन । नेणती तुझें महिमान । कां हो येताति या स्थानीं । विस्तारोनि सांग मज ॥३३॥
श्रीगुरु म्हणती ऐक भक्ता । सर्वत्र ईश्वरपूर्णता । स्थानमहिमा असे ख्याता । जे अगम्य त्रिभुवनीं ॥३४॥
तंतिक म्हणे स्वामियासी । तूं तरी पूर्ण ब्रह्म होसी । स्थानमहिमा वानिसी । विस्तारुनि सांग आम्हां ॥३५॥
श्रीगुरु निरोपिती भक्तासी । येथील महिमा पुससी । सांगेन ऐक विस्तारेंसीं । स्कंदपुराणीं असे कथा ॥३६॥
माघवद्य चतुर्दशी । अपार महिमा श्रीपर्वतासी । सांगेन ऐक तत्परेसीं । श्रीगुरु म्हणती तंतिकातें ॥३७॥
पूर्वी ख्यात किरातदेशीं । 'विमर्षण' राजा परियेसीं । शूर असे पराक्रमेंसीं । समस्त शत्रु जिंकिले तेणें ॥३८॥
आणिक एक कुबुद्धि असे । पारधी करी बहुवसें । बलाढय स्थूळ बहु असे । चंचळ सकळ-स्त्रियारत ॥३९॥
सर्वमांस भक्षण करी । ग्राह्य अग्राह्य न विचारी । ऐसा वर्ते दुराचारी । ईश्वर पूजी भक्तिभावें ॥४०॥
नित्य पूजा करी अपार । शिवरात्रि आलिया हर्षनिर्भर । गीत नृत्य वाद्य परिकर । भक्तिपूर्वक करी पूजा ॥४१॥
आचार तरी बरवा नसे । शिवपूजा करी बहुवसें । पत्‍नी त्यासी एक असे । सुलक्षण नाम 'कुमुद्वती' ॥४२॥
सुशील सुगुण पतिव्रता । मनीं करी बहुत चिंता । पुरुष आपुला परद्वाररता । ईश्वरभक्ति करीतसे ॥४३॥
ऐसें क्रमितां एके दिवसीं । पुसों लागली आपुले पुरुषासी । म्हणे प्राणेश्वरा परियेसीं । विनंति एक असे माझी ॥४४॥
क्षमा करावी माझिया बोला । विस्तारोनि सांगावें सकळा । तुम्ही दुराचारी भक्षितां सकळां । परद्वार निरंतर ॥४५॥
तुम्हांला ईश्वरावरी । भक्ति उपजली कवणेपरी । सांगावें स्वामी सविस्तारीं । कोप न करावा प्राणनाथा ॥४६॥
राजा म्हणे स्त्रियेसी । बरवें पुसिलें आम्हांसी । ज्ञान झालें आतां मानसीं । पूर्व जन्म सांगेन माझा ॥४७॥
पूर्वीं पंपानगरीं आपण । श्वानयोनीं जन्मोन जाण । होतों तेथें काळ क्रमोन । शिवरात्रि आली एके दिवसीं ॥४८॥
त्या नगरीं होतें एक शिवालय । समस्त लोक आले पूजावया । आपणही गेलों हिंडावया । भक्षावया कांहीं मिळेल म्हणोनि ॥४९॥
उत्साहें लोक पूजा करिती । नाना वाजंतरें वाजतीं । गर्भगृहीं प्रदक्षिणा करिती । धरुनि आरति सकळिक ॥५०॥
आपण गेलों द्वारांत । विनोदें पाहूं म्हणत । मज देखोनि आले धांवत । काष्‍ठ पाषाण घेवोनियां ॥५१॥
आपण पौळीमध्यें होतों पळत । द्वार घातलें मारूं म्हणत । धरा धरा मारा म्हणोनि बोलत । मारुं लागले पाषाणीं ॥५२॥
वाट नाहीं बाहेर जावयासी । अभिलाष असे जीवासी । पळतसें देवालयभीतरेसी । मार्ग नाहीं कोठें देखा ॥५३॥
बाहेर जाईन म्हणत । द्वाराकडे मागुती येत । सवेंचि लोक पाठीं लागत । सव्य प्रदक्षिणा पळतसें ॥५४॥
लपावया ठाव नाहीं देखा । वेष्‍टिलों पौळीं दुर्गासरिखा । पाठी लागले सकळिका । पुन्हा पौळींत पळे तैसाचि ॥५५॥
उच्छिष्‍ट कांहीं मिळेल म्हणोनि । देउळांत गेलों भामिनी । काकुळती बहु मनीं । प्राण वांचेल म्हणोनियां ॥५६॥
ऐसा तीन वेळां पळालों । मारतील म्हणोनि बहु भ्यालों । मग अंतरगृहीं निघालों । पूजा देखिली तेथ शिवाची ॥५७॥
द्वार धरोनि समस्त लोक । शस्त्रें मारिलें मज ऐक । ओढोनि टाकिती सकळिक । शिवालयाबाहेरी ॥५८॥
मज पुण्य घडलें प्रदक्षिणीं । पूजा देखिली नयनीं । तेणें पुण्यें राजा होउनि । उपजलों ऐक प्राणेश्वरी ॥५९॥
शिवरात्रि होती ते दिवसीं । न मिळे उच्छिष्‍ट भुक्तीसी । प्राण त्यजिला उपवासी । तेंही पुण्य मज घडलें ॥६०॥
आणिक एक पुण्य घडलें । दीपमाळीस दीपक उजळले । ते म्यां डोळां देखिले । प्राण त्यजिला शिवद्वारीं ॥६१॥
तेणें पुण्यें झालें ज्ञान । ऐक शिवरात्रीचें महिमान ।; म्हणसी तूं दुराचारी म्हणोनि । त्याचा संदेह सांगेन ॥६२॥
पूर्वजन्म माझा श्वान । त्याचा स्वभाव सर्वभक्षण । सर्वां ठायीं त्याची वासना । तेचि स्वभाव मज असती ॥६३॥
ऐसें स्त्रियेसी सांगितलें । पुन्हा प्रश्न तिणें केले । म्हणे स्वामी जें सांगितलें । आपुला जन्म पुरातन ॥६४॥
तुम्ही असा सर्वज्ञानी । माझा जन्म सांगा विस्तारुनि । म्हणोनि लागतसे चरणीं । कृपा करीं गा प्राणेश्वरा ॥६५॥
ऐक वपुषे ज्ञान सती । तुझा पूर्व जन्म कपोती । करीत होतीस उदरपूर्ती । एके दिवसीं अवधारीं ॥६६॥
पडिला होता मांसगोळा । तो तुवां चोंचीनें धरिला कवळा । उडत होतीस आकाशमंडळा । तें दुरुनि देखिलें घारीनें ॥६७॥
कवळ घेईन म्हणोनि । घार आली धांवोनि । तूं गेलीस वो पळोनि । महारण्य क्रमीत ऐका ॥६८॥
पाठीं लागली ते घारी । मागें पुढें न विचारी । तूं पळालीस ते अवसरीं । श्रीपर्वत-गिरीवरी ॥६९॥
सवेंचि आली ते घारी । तूं गेलीस शिवालय-शिखरीं । भोंवों लागलीस प्रदक्षिणापरी । श्रम जाहले तुज बहुत ॥७०॥
दुरोनि आलीस धांवत । प्राण होता कंठगत । श्रमोनि शिखरीं तूं बैसत । घारीं येऊनि मारिलें चोंचीं ॥७१॥
घेऊनि गेली मांस-कवळें । तुझें देह पंचत्व पावलें । प्रदक्षिणा-पुण्य फळलें । झालीस तुवां राजपत्‍नी ॥७२॥
इतुकिया अवसरीं । पुनः पतीस प्रश्न करी । आतां तुमच्या निरोपावरी । ईश्वरपूजा करीन ॥७३॥
पुढें मज काय होईल । तुम्हीं कवण स्थानीं असाल । तें विस्तारावें प्राणेश्वरा निर्मळ । आत्मपति राजेंद्रा ॥७४॥
राजा सांगे सतीसी । पुढील जन्म कन पुससी । आपण राजा सिंधुदेशीं । जन्म पावेन अवधारीं ॥७५॥
माझी भार्या तूंचि होसी । जन्म पावसी सृंजयदेशीं । तेथील राजा पवित्रवंशी । त्याची कन्या होसील ॥७६॥
तिसरा जन्म आपणासी । राजा होईन सौराष्‍ट्रदेशीं । तूं उपजसी कलिंगराजवंशीं । माझी पत्‍नी होसील ॥७७॥
चवथा जन्म आपणासी । राजा होईन गांधारदेशीं । तूं उपजसी मागध कुळेसी । तैंही माझी प्राणेश्वरी ॥७८॥
पांचवा जन्म आपणासी । राजा होईल अवंतदेशीं । तूं दाशार्हराजकुळीं जन्मसी । माझी भार्या होसील तूं ॥७९॥
सहावा जन्म आपणासी । आनर्त नाम राजा परियेसीं । यायातिकन्या तूं होसी । तैंही माझी प्राणेश्वरी ॥८०॥
सातवा जन्म आपणासी । राजा होईन पांडयदेशीं । रुप लावण्य मजसरसीं । नोहे कवण संसारीं ॥८१॥
ज्ञानी सर्वगुणी होईन । सूर्यकांति ऐसें वदन । जैसा रुपें असे मदन । नाम माझें 'पद्मवर्ण' ॥८२॥
तूं जन्मसी वैदर्भकुळीं । रुपसौंदर्यें आगळी । जैसी सुवर्णाची पुतळी । चंद्रासारिखें मुखकमळ ॥८३॥
'वसुमती' असें नांव पावसी । तुज वरीन स्वयंवरेंसीं । दमयंती नळा जैसी । स्वयंवर होईल तुज मज ॥८४॥
राज्य करीन बहुत दिवस । यज्ञ करीन असमसाहस । जिंकीन समस्त देशांस । मंत्रशास्त्र शिकेन बहुत ॥८५॥
देवद्विजार्चन करीन । नाना अग्रहार दान देईन । ऐशापरी वृद्धाप्य होऊन । राज्यीं स्थापीन पुत्रासी ॥८६॥
आपण चवथा आश्रम घेईन । अगस्त्यऋषीपाशीं जाईन । ब्रह्मज्ञानोपदेश शिकेन । अंतीं होय मोक्षप्राप्ति ॥८७॥
देहावसान होतां । तुज घेईन सांगाता । दिव्य विमानीं बैसोनि तत्त्वता । स्वर्गाप्रती जाऊं बळें ॥८८॥
ईश्वरपूजेचा महिमा । शिवरात्रिव्रत उत्तमा । श्रीशैल्यपर्वताचा महिमा । विशेष पुण्य कोण वर्णी ॥८९॥
यापरी सांगोनी स्त्रियेतें । आतां पाहूं श्रीशैल्यपर्वतातें । म्हणोनि राजा घेऊनि स्त्रीतें । यात्रा करी शिवरात्री ॥९०॥
श्रीगुरु म्हणती तंतिकासी । शिवरात्री-श्रीपर्वत-महिमा ऐसी । ऐक तो राजा राणीं परियेसीं । सप्तजन्मीं राजा झाला ॥९१॥
अंतीं पावला स्वर्गलोक । पर्वतमहिमा ऐसा ऐक । तुज जाहलें गुरुमुख । ईश्वरपूजा करीं बरवी ॥९२॥
ग्रामीं असे कल्लेश्वर । गाणगाग्रामीं भीमातीर । पूजा करीं गा निरंतर । मल्लिकार्जुनसमान ॥९३॥
संगमेश्वर संगमासी । पूजा करीं अहर्निशीं । मल्लिकार्जुन तोचि परियेसीं । न धरीं संदेह मनांत ॥९४॥
तंतिक म्हणे स्वामियासी । स्वामी तूं मज चाळविसी । पूजेसि गेलों मल्लिकार्जुनासी । लिंगस्थानीं तुज देखिलें ॥९५॥
सर्वां ठायीं तूंचि एक । झाला अससी व्यापक । कल्लेश्वर संगमनायक । एकेक सांगसी आम्हांपुढें ॥९६॥
ऐकोनि श्रीगुरु हांसती । ये रे पादुका धरीं म्हणती । नयन त्याचे झांकिती । संगमा आले तात्काळीं ॥९७॥
इतुकिया अवसरीं । मागें गाणगापुरीं । श्रीगुरुसी पाहती गंगातीरीं । कोठें गेले म्हणोनियां ॥९८॥
एक म्हणती संगमीं होता । एक म्हणती आम्हीं आलों आतां । कोठें गेले पहा म्हणतां । चुकर होती भक्तजन ॥९९॥
श्रीगुरु आले संगमासी । तंतिकास पाठविती मठासी । बोलावावया शिष्यांसी । आपण राहिले संगमांत ॥१००॥
तंतिक आला गांवांत । लोक समस्त हांसत । क्षौर कां रे केलें म्हणत । तंतिक म्हणे श्रीपर्वता गेलों होतों ॥१०१॥
दवणा प्रसाद विभूति । नानापरींचे हार दाखविती । लोक ऐसा विस्मय करिती । म्हणती दोनप्रहरीं घरीं होता ॥२॥
एक म्हणती सत्य मिथ्या । त्यासी म्हणती सांग रे सत्या । तंतिक म्हणे सवें गुरुनाथा । गेलों होतों वायुवेगें ॥३॥
श्रीगुरु आले संगमासी । मज पाठविलें मठासी । बोलाविलें शिष्यांसी । राहूं पाहती आजि संगमीं ॥४॥
एक म्हणती होईल सत्य । मूर्ख म्हणती नव्हे, मिथ्य । तंतिक गेला त्वरित । शिष्यवर्गांसी जाणविलें ॥५॥
सांगितला सकळ वृत्तांत । समस्त गेले संगमा त्वरित । पूजा जाहली संगमीं बहुत । सिद्ध म्हणे नामधारकासी ॥६॥
मिथ्या म्हणती जे लोक । त्यांसी होईल कुंभीपाक । पंधरा दिवसीं ऐक । यात्रालोक गांवा आले ॥७॥
मग पुसती तयांसी । तेहीं सांगितलें भरंवसीं । आनंद झाला भक्तांसी । म्हणे सरस्वती-गंगाधर ॥८॥
सिद्धें सांगितलें नामधारकासी । तें मी सांगतसें परियेसीं । श्रीगुरुमहिमा अपारेंसी । अमृत सेवितों निरंतर ॥१०९॥
यापरी सरस्वतीगंगाधर । सांगे श्रीगुरूचरित्रविस्तार । भावें ऐके जो नर । अमृत निरंतर सेवितसे ॥११०॥
इति श्रीगुरूचरित्रामृत । कथा वर्णिली अद्भुत । सिद्ध नामधारका सांगत । श्रीशैल्यगमनमहिमाध्याय हा ॥१११॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे श्रीशैलशिवरात्रिमहिमावर्णनं नाम त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥४४॥
श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ ( ओंवीसंख्या १११ )