गुरुचरित्र / गुरूचरित्र - अध्याय पंचेचाळीसावा

श्रीगणेशाय नम: ।
नामधारक म्हणे सिध्दासी । श्रीगुरुचरित्र देखिलें दृष्टींसी । तुमचें भाग्य बहुवसीं । परब्रम्ह देखिलें असे ॥१॥
तुमचेनि प्रसादेसीं । अमृतपान झालें आम्हांसी । आतां कष्ट आम्हां कासयासी । सकळाभीष्ट लाधलों ॥२॥
तूं भेटलासी मज तारक । दैन्य गेलें सकळिक । सर्वाभीष्ट लाधलें सुख । गुरुचरित्र ऐकतां ॥३॥
मागें कथानक सांगितले । श्रीगुरु संगमी राहिले । पुढें काय वर्तलें । तें सांगावे दातारा ॥४॥
सिध्द म्हणे नामधारकासी । ऐक वत्सा विस्तारेंसी । विचित्र झालें येरे दिवसी । एकचित्तें परियेसा ॥५॥
नंदिनामा एक ब्राम्हण । सर्वांगी श्वेत कुष्ठ जाण । अंबा तुळजापुरा जाऊन । वर्षे तीन आराधिली ॥६॥
संवत्सर तीन उपवास । द्विज कष्टला बहुवस । निरोप झाला स्वप्नीं त्यास । जाय चंदलापरमेश्वरीसी ॥७॥
जगदंबेचा निरोप घेउनी । आला चंदलापरमेश्वरीस्थानीं । मास सात पुरश्चरणी । पुनरपि केले उपवास ॥८॥
नानापरी कष्टत । स्वप्न झालें अवचित । तुवां जावें त्वरित । गाणगापुर ग्रामासी ॥९॥
तेथें असे श्रीसद्गुरु । त्रयमूर्तींचा अवतारु वेष धरिला असे नरु । तेथें होसी उत्तमांगी ॥१०॥
ऐसें देवीनें निरोपिलें । विप्र म्हणे भलें झालें । सहा मांस कां कष्टविलें । जरी तुझे हातीं नोहेचि ॥११॥
जगन्माता तुळजा भवानी । निरोप घेउनी । आलों तुजपाशी ठाकोनि । तूं दैवत म्हणोनिया ॥१२॥
देवपण ठाउकें झालें । आम्हांसी निरोप दिधले । मनुष्यापासीं जा म्हणितलें । तुझेनि नोहे काहींच ॥१३॥
विश्वाचें पातलों तुजपासीं । तूं मनुष्यासन्निध धाडिसी । सीमा झाली देवपणासी । भाग्य माझें म्हणतसे ॥१४॥
मनुष्यपासीं जा म्हणवयासी । लाज न ये तुम्हां कैसी । वळखिलें म्यां देवपणासी । उपवासी सात महिने ॥१५॥
पहिलेंच जरी निरोप देत इतुके कष्ट कासया होत । दुराशी धरिली चित्त । परमेश्वरी म्हणोनि ॥१६॥
ऐसें अनेक प्रकारे कष्टोन । दु:ख करीतसे ब्राम्हण । मागुती पुरश्चरण । करीन म्हणे तो द्विज ॥१७॥
म्हणे मज बरवें होणें । अथवा आपुला प्राण देणें । ऐसें बोलोनि निर्वाणें । विप्र धरणें बैसला ॥१८॥
पुनरपि स्वप्न तयासी । तैसेंचि होय परियेसीं । आणिक समस्त भोपियांसी । तेणेचिं परी निरोप होय ॥१९॥
समस्त भोपी म्हणती तयासी । आजि स्वप्न झालें आम्हांसी । छळ न करीं गा देवीसी । निरोपासरसा जाय वेगें ॥२०॥
तूं जरी आतां न जासी । आम्हां आज्ञा झाली ऐसी । बाहेर घालवूं तुजसी । देवालयांत येऊं न देऊं ॥२१॥
इतुके झालियावरी । पारणें केलें द्विजवरी । पूजा करोनि नानापरी । निरोप घेऊनि निघाला ॥२२॥
गाणगाग्रामासी आला । मठांत पुसूं लागला । भक्तजन सांगती त्याला । संगमीं आहेती श्रीगुरु ॥२३॥
भक्त म्हणती तयासी । श्रीगुरु येतील पारणेसी । काल शिवरात्री उपवासी । आतां येतील परियेसी ॥२४॥
इतुकिया अवसरीं । श्रीगुरु आले साक्षात्कारी । ग्रामलोक द्विजाते वारी । दूर राहे संमुख ॥२५॥
श्रीगुरु आले मठांत । द्विज उभा होता तेथ । भक्तजन सांगती मात । विप्र एक आला असे ॥२६॥
सर्वांगी कुष्ठ असे श्वेत । स्वामीदर्शना आलों म्हणत । श्रीगुरु म्हणती आपण जाणत । संदेहरूपें आल असे ॥२७॥
म्हणती बोलवा मठांत । भक्त गेला धांवत । तया द्विजातें पाचारित । आला विप्र आंगणी ॥२८॥
दुरोनि देखिलें श्रीगुरुसी । नमस्कार करीत लोळे भूमीसी । श्रीगुरु म्हणती तयासी । संदेहरूपें आलासी कां ॥२९॥
देवीपासीं कां न गेलासी । मनुष्यपासीं येणें कायसीं । संदेह धरितां मानसीं । काय होय कार्यसिध्दि ॥३०॥
ऐसें वचन ऐकोनि । साक्ष आली आपुले मनीं । क्षमा करणें स्वामी म्हणोनि । लोंटांगणी येतसे ॥३१॥
म्हणे स्वामी आपण तमांध । स्वामीचे दशनें झालों शुध्द । अज्ञानें वेष्टिलों मतिमंद । नेणें सोय परब्रम्हीं ॥३२॥
तूं साक्षात वस्तु म्हणोनि । नेणों आपण तमोगुणी । आजि दिवस माझा सुदिनी । दर्शनें झालों पुनीत ॥३३॥
पापकर्में पापी आपण पापात्मा नेणें खूण । पापें संभवलों निर्गुण । शरण आलों तुजपासीं ॥३४॥
तूं भक्तजनांचा आधार । शरणागता वज्रपंजर । ब्रीद वनिती सचराचर । हे नृसिंहसरस्वती ॥३५॥
आजि माझें कर्म गेलें । परब्रह्म डोळां देखिलें । मनोरथ माझे पुरले । कृपासागरा यतिराया ॥३६॥
तूं भक्तजनकामधेनु । मनुष्यदेहीं अवतरोनु । तुझा पार जाणे कवणु त्रैमूर्ति तूंचि होसी ॥३७॥
जैशी सगरांकारणें गंगा । पावन करावया आली जगा । तैसें भक्तसेवकवर्गा । तारावया अवतरलासी ॥३८॥
कां अहिल्या झाली पाषाण । दिव्यदेहीं झालीं लागतां चरण । तैसा मी आजि देखोनि दीन । केलें तुवा गुरुनाथा ॥३९॥
व्रतबंध विवाह झालियावरी । उद्भवली व्याधि आपुले शरीरीं । स्त्री राहिली माहेरीं । स्पर्शूं नये शरीर म्हणे ॥४०॥
आपुले असती मातापिता । सकळ म्हणती जाई परता । दु:ख झालें अपरिमिता । संसार त्यजूनि निघालों ॥४१॥
गेलों होतों तुळजापुरीं । उपवासीं कष्टलो अपारीं । मज म्हणती तूं पापी भारी । न होय बरवें तुज आतां ॥४२॥
निरोपी तुळजादेवी प्रीतीं । जेथें चंदलापरमेश्वरी वसती । तेथें होय पापनिवृत्ति । जाईल रोग म्हणोनिया ॥४३॥
तेथें कष्ट केले बहुत । न होयचि काय देवी उबगत । निरोप झाला जा म्हणत । कृपामूर्ति तुजपासीं ॥४४॥
ऐसें माझें दैव हीन । उबगताती देव आपण । मज देखोनि निर्वाण । बाहेर घाला म्हणताती ॥४५॥
देव मातें उबगताती । मनुष्य कैसे मज देखती । निर्वाणी आलों तुम्हांप्रती । निर्धार केला मरणासी ॥४६॥
ऐसा पापी असोनि आपण । आतां काय करावें अंगहीन । तोंड न पाहती कुष्ठी म्हणोन । मरण बरवें यापरतें ॥४७॥
आतां असे एक विनंती । होय अथवा न होय निश्चिती । शीघ्र निरोपावें ये रीतीं । आशापाशीं ग गोविंजे ॥४८॥
मज चाड नाहीं या देहाची । प्राण देईन साक्ष तुमची । तूं रक्षक माउली शरणागताची । निरोपावें दातारा ॥४९॥
जैसें देवीं चाळविलें । आशाबध्दते गोविलें । निदानी मज सोडिलें । तैसें न करीं दातारा ॥५०॥
ऐसें करुणावचन ऐकोन । गुरु बोलती हासोन । बोलाविला सोमनाथ ब्राम्हण । निरोप देती यातें न्या संगमासी ॥५१॥
त्वरेनें संकल्प सांगोनि । स्नान करावें पुष्करजीवनीं । अश्वत्थप्रदक्षिणा करवोनि । वस्त्रें टाका दूर त्याचीं ॥५२॥
नवीं वस्त्रें द्यावी यासी । शीघ्र आणा पारणेसी । ऐसा निरोप देती त्यासी । दोघे गेले झडकरी ॥५३॥
स्नान करोनि बाहेर आला । शरीर वर्ण पालटला । अश्वत्थप्रदक्षिणा केल्या । सुवर्ण झाले सर्वांग ॥५४॥
वस्त्रें देती ब्राम्हणासी । जीर्ण वस्त्रें टाकिती दूरेसी । जेथें टाकिली भूमीसी । क्षार भूमि होय त्वरित ॥५५॥
सांगतें घेऊनि द्विजासी । सोमनाथ आला मठासी । चरणावरी घातलें तयासी । लोक सर्व विस्मित ॥५६॥
नंदिनामें केला नमस्कार । संतोषें स्तोत्र करी अपार । हर्षे झाला असे निर्भर । लोळत असे पादुकावरी ॥५७॥
श्रीगुरु पुसती तयासी । तुझी मनकामना झाली परियेसीं । सर्वांग आहे कैसे त्यासी अवलोकोनि पाहें म्हणती ॥५८॥
सर्वांग पाहतां बरवें झालें तावन्मात्र जंघेसी राहिले पाहतां मन त्याचें भ्याले । म्हणे स्वामी असे कीं थोडे ॥५९॥
तुझी कृपादृष्टी झाली असतां । थोडें राहिले केवी अर्था । करीतसे दंडवता । कृपा करीं गा महात्म्या ॥६०॥
गुरुमूर्ति निरोपिती त्यासी । तूं संशय धरोनि आलासी । मनुष्य काय देईल म्हणसी । तेणें गुणें राहिलें शेष ॥६१॥
यासी असे एक प्रकार । तुवां कवित्व करावें अपार । आमुची स्तुति करीं निरंतर । जाईल त्वरित निश्चये ॥६२॥
नंदिनामा म्हणे स्वामियासी । लिखित नेणें वाचावयासी । कैसें करूं कवित्वासी । मंदमति आपण ॥६३॥
काय जाणें कवित्वरीति । नाहीं मज काव्यव्युत्पत्ति । स्वामी ऐसा निरोप देती । म्हणोनि चरणीं लागला ॥६४॥
श्रीगुरु म्हणती त्या द्विजासी । मुख उघडी काढीं जिव्हेसी । विभूती प्रोक्षितां तयासी । ज्ञान उपजलें ब्राम्हणातें ॥६५॥
चरणांवरी ठेविला माथा । उभा केला स्तोत्र करितां । म्हणे स्वामी मी नेणता । सेवेसी नव्हे आराणुक ॥६६॥
मायापाशीं वेष्टोनि । बुडत होतों संसारगहनीं । आठवण न करीं कधीं मनीं । तुझें चरण विसरलों ॥६७॥
संसार म्हणजे मायाजळ । योनी जन्मोनि चौर्‍यायशी कुळ । न आठवलें तुझें नाम केवळ । मंदमति झाली स्वामीया ॥६८॥
स्वदेज अंडज उद्भिजेंसी । जन्म पावलों पशुयोनीसी । ज्ञान कैचें आम्हांसी । स्थावर जंगम जैं होतों ॥६९॥
नानायोनि मनुष्य विशेष । शूद्रादि याती बहुवस । जरी होतो त्या जन्मास । काय जाणें तुझी सोय ॥७०॥
समस्त जन्मांमध्ये एक । ब्राम्हणजन्म विशेष । काय करावें होऊनि मूर्ख । गुरुसोय नेणता नर ॥७१॥
मातेचें शोणित पित्याचें रेत । संपर्क झाला जननीगर्भात । जैसें सुवर्ण असे कढत । दिवस पांच बुदबुदकार ॥७२॥
पंधरा दिवस होय थोर । एक रस होऊनि निर्धार । तधीं मी काय जाणें पामर । नाहीं पंचतत्वे झाली मज ॥७३॥
मासें एक पिंड होय । द्वय मासीं शिर पादद्वय । त्रयमासी सर्व अवयव । नवद्वारे झाली मग ॥७४॥
पंचतत्वे होतीं एक । पृथ्वी वायु तेज आकाश उदक । प्राण आला तात्काळिक । तधीं स्मरण कैचें मज ॥७५॥
पांचवे मासीं त्वचा रोम । सहावे मासीं उच्छवासस्तोम । सातवे मासीं श्रोत्र जिव्हा घ्राण । मेद मज्जा द्रुढ झालीं ॥७६॥
ऐसा नव मास कष्टत । होतों जननीगर्भांत । रुधिर विष्ठा मूत्रांत । कष्टलों फार स्वामिया ॥७७॥
माता भक्षी उष्ण क्षार । कटु तीक्ष्ण असे अपार । पडे लोळे अनेक प्रकार । दु:ख कोणा सांगूं तेव्हां ॥७८॥
मनास आलें भक्षण करी । दु:ख होय मज अपारी । ऐसें नवमासावरी । मातागर्भी कष्टलों ॥७९॥
तधीं कैंचे तुझें स्मरण । वेष्टिलों होतों मायेंकरून । देखिले नाहीं तुझें चरण । मग योनिद्वारे जन्मलों ॥८०॥
उपजतांची आपणासी । आयुष्य लिहिले ललाटेसी । अर्ध गेलें वृथा निद्रेंसी । रात्रीं निद्रा मानवा ॥८१॥
उरल्या आयुष्यांत देखा । तीन भाग केले ऐका । बाल यौवन वृध्दपण निका । निर्वाण केलें तये वेळीं ॥८२॥
बाळपणी आपणासी । कष्ट झाले बहुवसीं । मज घालिती पाळण्यासी मळमूत्रांत लोळतसे ॥८३॥
बाळपणीचे दु:ख आठवितां । ह्रदयस्फोट होय आतां । काय सांगू गुरुनाथा । नाना आपदा भोगिल्या ॥८४॥
शयनस्थळीं मूळमंत्रांत । निरतंर असें लोळत । आपली विष्ठा आपण खात । अज्ञानतिमिरें वेष्टिलों ॥८५॥
एखादें समयीं आपणासी । पोट दुखे बहुवसीं । रुदन करितां परियेसीं । स्तनपान करविती ॥८६॥
क्षुधाक्रांत होय बहुत । मग म्हणती पोट याचें दुखत । अंगुली घालूनियां मुखांत । औषध मज घालिती ॥८७॥
ऐसें क्षुधने पीडित बहुत । मज घालिती पाळण्यांत । हालविती पर्यंदे गात । क्षुधाक्रांत रुदन करीं ॥८८॥
म्हणती रुदन करितें बाळ । मुखीं शिंपती कांजीतेल । रक्षा बांधिती मंत्रवोनि केवळ । नेणें माता भूक माझी ॥८९॥
पाळण्या घालिती कौतुक । प्रावरणांत असतां वृश्चिक । मारीतसे पाठीसी डंख । प्रलाप मी करीतसें ॥९०॥
आणिक पाळण्या घालिती । राहें राहें उगा म्हणती । स्तनपान मज करविती । वृश्चिकविष नेणतां ॥९१॥
तेणें दु:खे स्तनपान न करीं । मागुती घालिती पाळण्याभीतरी । वृश्चिक मज डंख मारी । प्राणांतिक मज होय ॥९२॥
माता खाय आम्ल तीक्ष्ण क्षार । स्तनपान करविती मज अपार । क्षीर आंबट आणि मधुर । आपण खोके सर्वकाळीं ॥९३॥
नाना औषधें मज देती । तेणें माझे डोळे दुखती । कुंकू लवणाक्षार घालिती । डोळे आले म्हणोनि ॥९४॥
ऐसे कष्ट धुरंधर । बाळपणीं साहिले अपार । वाढलों कष्ट करितां फार । वर्षे बारा लोटली ॥९५॥
तधीं कैचें तुझें चरणस्मरण । मजला कैची आठवण । कष्टलों मी याचि गुणें । पूर्वजन्म नाठवेची ॥९६॥
दोन भाग उरले आयुष्यासी । मदनें व्यापिलें शरीरासी । जैसा पतंग दीपासी । भ्रमित तैसा उन्मत्त ॥९७॥
नेणें गुरु माता पिता । समस्तांतें निंदा करितां । परस्त्रीवरी करीं चित्ता । कुळाकुळ न विचारीं ॥९८॥
ब्राह्मणनिंदा परोपरी । वृध्द देखोनि विनोद करीं । मंदे व्यापिलों असें भारी । मग नाठवें तुझे चरण ॥९९॥
मांसाचे कवळाकारणें । मत्स्य जाय जेवीं प्राणें । तैसा आपण मदनबाणें । वश्य झालों इंद्रियांस ॥१००॥
नानावर्ण स्त्रियांतें अंगिकारलें । परद्रव्य अपहारिलें । सिध्दमहंतां निंदिले । दृष्टीं न दिसे माझें काहीं ॥१॥
ऐसा मदने व्यापूनि । पुढें मागें न पाहें नयनीं । पतंग जाय धावोनि । दीपावरी पुढें जैसा ॥२॥
ऐसा वेष्टोनि मदनबाणीं । नायकें सुबुध्दि श्रवणी । सोय न धरीं तुझे चरणी । यौवनपण ऐसें गेले ॥३॥
वृध्दपण आलें शरीरासी । उबग होय स्त्रीपुत्रांसी । श्वासोच्छ्वास कफेसी । सदा खोकला होय मज ॥४॥
अवयव सर्व कांपती । कृष्ण केश पांढरे होती । दंतहीन भक्ष्ये न चावती । श्रवणीं नायकें दृष्टि नाहीं ॥५॥
ऐसा नानापरि कष्टितां । तुमची सेवा न घडे आतां । स्वामी तारका गुरुनाथा । संसारसागराकडे करीं ॥६॥
ऐसा मंदमति आपण । न ओळखेंचि तुझे चरण । तूंचि केवळ नारायण । अवतार श्रीगुरुमूर्ति ॥७॥
तूंचि विश्वाचा तारक । धरोनिया नरवेष देख । त्रयमूर्ति तूंचि एक । परब्रम्ह गुरुनाथा ॥८॥
दिवांध नेणती तुज लोक । तूंचि विश्वाचा पाळक । मी किंकर तुझा सेवक । संसारसागरीं तारीं मज ॥९॥
ऐसें नानापरी स्तोत्र । करीतसे नंदिनामा पवित्र । जन पाहती विचित्र । त्यांसी म्हणे नंदिनामा ॥११०॥
ऐका हो जन समस्त । श्रीगुरु परब्रम्हवस्त । आपण पाप केलें बहुत । दर्शनमात्रें सर्व गेलें ॥११॥
जैसें तृणाचे बणवीसी । अग्नि पडतां गति जैसी । गुरुकृपा होय जयासी । पाप जळे येणेंपरी ॥१२॥
चरणं पवित्रं वितत पुराणं । ऐसें बोले वेद पुराण । सेवा सेवा हो गुरुचरण गुरुवेगळा ॥१३॥
ब्रम्हदेवें आपण देखा । दुष्टाक्षरें लिहिली ऐका । तैसें हें होय निका । श्रीगुरुचरणीं लागतां ॥१४॥
जवळी असतां निधान । कां न ओळखा तुम्ही जन । नृसिंहसरस्वती कामधेनू । भजा भजा हो म्हणतसे ॥१५॥
इह सौख्यदातां अनेक । अंती पावे वैकुंठलोक । संदेह नाही होईल सुख । सत्य सत्य बोल माझे ॥१६॥
नंदिनामा स्तोत्र करीत । श्रीगुरु संतोष अत्यंत । भक्तांते निरोप देत । कवीश्वर म्हणायासी ॥१७॥
कवीश्वर नाम तयासी । निर्धार केला भरवंसी । ऐसें कृपेनें बोलती त्यासी । ऐकोनि चरणीं लागला ॥१८॥
शेष होतें जंघेवरी । तात्काळ गेलें दूरी । नंदिनामा आनंद करी । राहिला सेवा करीत देखा ॥१९॥
सिध्द म्हणे नामधारकासी । गुरुचरित्र परियेंसी । कवि नृसिंह नामेसीं । तोहि रहिला गुरुसेवे ॥१२०॥
नामधारक म्हणे सिध्दमुनि । दुसरा कवि नृसिंह म्हणोनि । केवी झाला श्रीगुरुभुवनीं । कवीश्वर सांगा मज ॥२१॥
तें विस्तारोनि आम्हांसी । सांगा स्वामी कृपेसी । वांछा असे मानसीं । गुरुचरित्र ऐकावया ॥२२॥
म्हणे सरस्वतीगंगाधर । पुढील कथेचा विस्तार । ऐकतां होय मनोहर । नामस्मरण कामधेनु ॥२३॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृत । सिध्द मुनि संवादत । कवीश्वराख्यान येथ । निरोपिलें प्रेमळ ॥१२४॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिध्दनामधारकसंवादे द्विजकुष्ठपरिहारो नाम पंचचत्वारिंशोऽध्याय: ॥४५॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पितमस्तु ॥ ओवीसंख्या ॥१२४॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥