भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी) हा पक्ष भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (सी.पी.आय)च्या विभागातून उदयास आला, ज्याची स्थापना २ डिसेंबर १९२५ रोजी झाली. दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या काही वर्षांत भाकपच्या कारकिर्दीत उठाव वाढला होता. भाकपने तेलंगणा, त्रिपुरा आणि केरळमध्ये सशस्त्र बंडखोरी केली. तथापि, लवकरच त्यांनी संसदेच्या चौकटीत काम करण्याच्या बाजूने सशस्त्र क्रांतीचे धोरण सोडले. १९५०मध्ये भा.क.प.चे सरचिटणीस आणि पक्षातील प्रख्यात प्रतिनिधी बी. टी. रणदिवे यांना डाव्याविचारसरणीच्या आधीन गेल्यामुळे पक्षापासून वंचित ठेवले गेले.
जवाहरलाल नेहरूंच्या भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस पक्षाच्या सरकारच्या काळात स्वतंत्र भारताने सोव्हिएत युनियनशी घनिष्ट संबंध आणि सामरिक भागीदारी विकसित केली. सोव्हिएत सरकारने भारतीय कम्युनिस्टांकडून भारतीय राज्याविषयी टीका संयमी करावी आणि कॉंग्रेस सरकारांना पाठिंबा देणारी भूमिका घ्यावी अशी भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची इच्छा होती. तथापि, भाकपच्या बड्या भागांनी असा दावा केला की भारत एक अर्ध-सरंजामशाहीचा देश आहे आणि सोव्हिएत व्यापार आणि परराष्ट्र धोरणाच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी या वर्गाच्या संघर्षाला विसरता येणार नाही. शिवाय, भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस राजकीय स्पर्धा दिशेने साधारणपणे विरोधी असल्याचे दिसू लागले. १९५९ मध्ये केरळमध्ये राष्ट्रपती राजवट लागू करण्यासाठी केंद्र सरकारने हस्तक्षेप केला आणि ई.एम.एस. नंबूदरीपाद कॅबिनेट पडले. कारण ते देशातील एकमेव बिगर-कॉंग्रेस राज्य सरकार होते.
नक्षलबाडी
नक्षलवादाचा जन्म पश्चिम बंगाल मधील नक्षलबाडी गावात झाला. “सोनम वांगडी” या पोलीस निरीक्षकाचा एका आदिवासी तरुणाच्या धनुष्यबाणाने मृत्यू झाला होता. याचा उलट परिणाम असं झाला कि, आसाम फ्रंटियर रॅफल्सकडून जमावावर गोळीबार करण्यात आला. २५मे,१९६७ रोजी घडलेल्या या घटनेत ७ महिला व ४ लहान मुलांचा मृत्यू झाला. त्यानंतर माओवादी कम्युनिस्ट संघटनेने स्थानिक आदिवासींच्या मदतीने पश्चिम बंगाल सरकार विरुद्ध सशस्त्र उठाव केला. मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाचे विभाजन झाले. त्यातून माओवादी तसेच लेनिनवादी गट बाहेर पडले. या विभाजनानंतर उद्भवलेल्या संघर्षात देखील नक्षलवादाची मूळे रोवली आहेत असे मानले जाते. चारू मुजुमदार आणि कानू सान्याल यांनी त्या उठावाचे नेतृत्व केले होते. मुजुमदारांनी ९६९ साली चळवळीची राजकीय आघाडी, कम्युनिस्ट पार्टी ऑफ इंडियाची स्थापना केली. हा राजकीय पक्ष मार्क्सवादी होता. त्यानंतर भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाने (मार्क्सवादी) राज्य केले. तब्बल ३५ वर्ष या पक्षाने राज्य केले.
