वीराच्या लहानशा झोपडीत चिनी आपल्या खेळण्याशी खेळत होती. चिनीचे वय पाच वर्षांचे, केस विखुरलेले, फाटके कपडे अंगावर. तिचे तोंड मोहक होते. ते तिचे चिमणे वाटोळे लांब हात! लाकडी बाहुली, मातीची बोळकी ही तिची इस्टेट. खेळात रमली होती, बाहेर ऊन मी म्हणत होते. रस्त्यावर चिटपाखरूही नाही. एखादी स्त्री डोक्यावर मडके घेऊन पाण्याला जाताना मधून दिसे. चिनीची आई विहिरीवर गेली होती. तेथे अपार गर्दी. झोपडीपासून अर्धा मैल तरी ती विहीर लांब होती. दरवर्षी उन्हाळयात पाण्याचा दुष्काळ असे. यावर्षी तर आधीच अवर्षण! चिनीची आई विहिरीवर दोन तास बसली तेव्हा कोठे नंबर लागला. घरी मुलीला तहान लागली होती. या मडक्यात बघे, त्या मडक्यात बघे. पाणी नाही. पुन्हा खेळात ती रमली.
इतक्यात तीचा बाप वीरा घरी आला.
''बाबा, पाणी द्या.'' ती म्हणाली.
त्याने तिला जवळ घेतले.
''अजून विहिरीवरून नाही आई आली. कोठे गेली आई?''
तिने विचारले.
''बसली असेल गप्पा मारीत. पोर तहानेने मरत आहे. तिला काय चिंता?'' बाप म्हणाला.
वीरा मोठा शौकीन प्राणी. काळा सावळा सुंदर दिसे. चाळीस वर्षाची उमर तरी तरुण वाटे. त्याचे डोळे सर्वांना आकर्षून घेत. सफेद पेहरण आणि धोतर हा त्याचा पोषाख. पायात चप्पल. त्याचा धंदा चुना तयार करण्याचा. परंतु त्याची पत्नीच ते सारे काम करी. तो मजा मारी. सिध्दाप्पा म्हणून त्याचा एक व्यापारी मित्र होता. सिध्दाप्पा श्रीमंत होता, तरुण होता. तो व्यसनात बुडाला होता. दारू, जुगार इत्यादि विलासात तो मग्न. तरीहि सिध्दाप्पा अब्रूदार मानला जाई. कारण त्याच्याजवळ लक्ष्मी होती. त्याच्या अनेक फंदात वीरा त्याला मदत करी. त्यामुळे सिध्दाप्पा त्याला पैसे पण देई. गरीब लोकात वीराचा दरारा होता. काही बरे वाईट झाले तर सिध्दाप्पा वीराला वाचविल्याशिवाय राहणार नाही असे त्यांना वाटे.
वीराचे कुटुंब तीन माणसांचे. तो, त्याची नीलम आणि मुलगी चिनी. चिनीप्रमाणे साखरेप्रमाणेच ती मुलगी गोड होती. नीलमचे वय चौतीस एक वर्षांचे असेल. तोंड सुकलेले, डोळे खोल गेलेले. तोंडावर चिंता नि काळजी. यंत्राप्रमाणे तिचे जीवन चालले होते. चुलीवर काय असेल ते शिजत ठेऊन ती टेकडीवर जाई. चुनखडीचे दगड गोळा करून आणी. दुपारी वीराला ती जेवण वाढी. मुलीला देई. उरेल ते स्वत: खाई. नंतर भट्टी पेटवून ती पाणी आणायला जाई. सायंकाळी जेवण गोळा करायला वणवण हिंडे. अंधार पडल्यावर काटक्या कुटक्या घेऊन घरी येई. रसोयी करी. नव-याला, मुलीला जेवण देई. मग स्वत: खाई. भांडी घाशी. निजायला बारा वाजत. पुन्हा पहाटे उठे. तिची आजी, तिची आई, सा-यांना असेच काम करताना तिने पाहिले होते. आजूबाजूच्या स्त्रियांचे हेच जीवन-काम करीत मरणे हेच स्त्रियांचे जीवन अशीच तिची समजूत झाली होती. पतीसाठी नि मुलींसाठी सतत कष्ट करणारी नीलम म्हणजे करुणामूर्ती होती. चुनखडीचे दगड आणणे, भट्टीत जाळणे, बाजारात विकणे, घरची रसोयी, पाणी उदक, सारे तिलाच करावे लागे. पतीला तीच धोतरे घेऊन देई, मुलीला परकर पोलके तीच करी. स्वत:ची साडी तीच आणी. एवढे सारे करूनही पतीची मर्जी गेली तर पाठीत काठी बसे.
