शहरांच्या ठिकाणी केव्हा केव्हा व्यापार्‍यांनी काँग्रेसला थोडी मदत दिली आहे. अपवादात्मक असा बहुधा एकच प्रसंग सांगता येईल तो म्हणजे सन १९३७ साली सार्वत्रिक निवडणुका झाल्या तेव्हा काही मोठमोठ्या उद्योगपतींनी काँग्रेसच्या मध्यवर्ती निधीकरिता निवडणुकीसाठी म्हणून काही रक्कम दिली. आमच्या कार्याला लागणार्‍या खर्चाच्या मानाने ही रकमसुध्दा अगदीच क्षुल्लक होती. गेल्या पाव शतकात आम्ही काँग्रेसचे कार्य किती थोड्या खर्चात चालविले ते पाहून कोणालाही आश्चर्य वाटेल, आणि पाश्चात्यांना तर ते मुळीच खरे वाटणार नाही. या पंचवीस वर्षांच्या काळात हिंदुस्थानभर राजकीय चळवळींची धामधूम वारंवार चालली होती, सरकारशी प्रत्यक्षा झगडा चालविणार्‍या अनेक चळवळी चालल्या होत्या हेही त्यात विशेष लक्षात ठेवायला पाहिजे. संयुक्त प्रांतात काँग्रेसची संघटना विशेष चांगली आहे व तेथे राजकीय चळवळ सारखी चाललेली असते, तेथील माहिती मला चांगलीच आहे. तेथे काँग्रेसचे बहुतेक सारे कार्य सभासदांकडून मिळणार्‍या चार चार आण्यांच्या वर्गणीवरच चाललेले होते.
-------------------------
बाकीच्या प्रांतांपैकी पंजाबात अगदी कमी गडबड झाली, पणे तेथेही पुष्कळ हरताळ व संप झालेच. वायव्य सीमा प्रांतात बहुतेक सारी लोकसंख्या मुसलमानांचीच होती त्यामुळे हिंदुस्थानात त्या प्रांताचे स्थान काही विशिष्टच झालेले होते. आरंभी इतर प्रांतांप्रमाणे त्या प्रांतात सरकारने अनेकांना धरून अटकेत ठेवण्याचे सामुदायिक सत्र सुरू केले नव्हते व जेथे तेथे जनतेत क्षोभ उत्पन्न होईल असे दुसरे काही केले नव्हते. त्याचे कारण अंशत: असेही असेल की तेथील लोक एवढ्या तेवढ्यावरून लगेच पेटतात असा सरकारचा समज होता आणि शिवाय असेही असेल की, सरकारचे धोरण या राष्ट्रीय चळवळीत मुसलमान नाहीत त्यांची या चळवळीला संमती नसून ते या चळवळीतून अलग राहिले आहेत असे दाखविण्याचे असल्यामुळे त्यांनी त्या प्रांतात काही केले नसेल. पण बाकीच्या प्रांतांतून जे घडले त्याची बातमी वायव्य सरहद्द प्रांतात पोचली तेव्हा तेथेही खूप निदर्शने झाली. एवढेच नव्हे तर ब्रिटिश सत्ताधार्‍यांचे हुकूम मोडून ब्रिटिश सत्तेला तेथे उघड आव्हान दिले
गेले. निदर्शन करणार्‍यांवर सरकारतर्फे गोळीबार करण्यात आला व जनतेची चळवळ दडपून टाकण्याचे नेहमीचे उपायही योजण्यात आले. हजारो लोकांना अटक झाली व पठाणांचे मोठे पुढारी बादशहाखान (अब्दुल गफार खान यांना याच नावाने त्यांच्या पठाण लोकांत ओळखले जाते) यांना पोलिसांच्या लाठीमाराने जखमा होण्यापर्यंत पाळी आली. लोकांना भडकायला एवढे मोठे कारण घडले तरी अब्दुल गफार खानांनी आपल्या लोकांना अशी काही उत्तम शिस्त लावून ठेवली होती की, काही एक अत्याचार लोकांकडून घडला नाही व देशातील इतर भागांतून जसे अत्याचार व दंगेधोपे झाले तसे या वायव्य सीमा प्रांतात मुळीच झाले नाहीत.
लोकांची कोणी काही संघटना न करता त्यांनी एकदम स्वयंस्फूर्तीने ही निदर्शने केली. दंगे होऊन त्यांचे पर्यवसान ठिकठिकाणी सरकारच्या व लोकांच्या झटापटी, रक्तपात, जाळपोळ होण्यात झाले, व हे सारे सरकारने आपले अफाट शस्त्रबल वापरूनही त्याविरुध्द जनतेने काही काळ तसेच चालविले यावरून लोकांच्या भावना किती भडकलेल्या होत्या ते समजण्यासारखे होते. पुढार्‍यांना अटक होण्यापूर्वीदेखील लोकांच्या भावना त्याच होत्या, पण पुढार्‍यांना अटक होऊन त्यानंतर ठिकठिकाणी वारंवार जे गोळीबार झाले त्यामुळे लोक चिडले व लोकांचा जमाव चिडून त्यांचा राग आटोक्याबाहेर गेला की जे व्हायचे तेच त्यांच्या हातून घडले. पुढार्‍यांना एकाएकी अटक झाल्यावर आता पुढे आपण काय करावे याबद्दल जनतेच्या मनात काही काळ अनिश्चिती होती असे दिसते. आम्हाला पकडले तर अमुक करा अशी काही एक निश्चित सूचना जनतेला देण्याल आलेली नव्हती व त्यांना काही कार्यक्रम ठरवून दिलेला नव्हता. जनतेचे नेतृत्व करायला, आता काय करावे ते लोकांना सांगायला त्यांच्या माहितीतला कोणी प्रख्यात पुढारी उरला नव्हता, पण त्यांच्या मनात उठलेल्या क्षोभामुळे व त्यांना आलेल्या संतापामुळे त्यांना नुसते स्वस्थ बसणे शक्य नव्हते. अशा प्रसंगी नेहमी घडते ते झाले, त्यांच्यातलेच कोणी तरी पुढारी बनले व लोकांनीही त्या वेळेपुरते त्या पुढार्‍यांचे ऐकले. परंतु ह्या पुढार्‍यांनी सांगितले म्हणून जमावाने ते केले असे क्वचितच घडले, झाले ते प्रकार जमावाने आयत्या वेळी जे मनात आले ते केले असेच ह्या दंग्यातून मुख्यत्वे घडले. १९४२ साली शांततामय मार्गांनी किंवा दंग्याच्या रूपाने जी काही चळवळ झाली तिच्यात सर्व देशभर जिकडे तिकडे तरुण पिढीने, विशेषत: विश्वविद्यालयातल्या विद्यार्थ्यांनी प्रामुख्याने भाग घेतला होता.
